Mâliki Mezhebi'nin Gelişmesi Ve Yayılışı

Mâliki Mezhebi'nin Gelişmesi Ve Yayılışı

Usûlündeki zenginlik ve kaynaklarının çeşitliliği sayesinde Mâ¬liki Mezhebi'nin fürû'u çok gelişmiş ve tefekkür ufku oldukça geniş¬lemiştir. İmam Mâlik'ten sonra bu mezhebi temsil edenler, kendileri için geniş bir düşünce sahası ve çok çeşitli içtihatlarda bulunacak bir fikir atmosferine sahip olmuşlardır. Bütün bu gelişme imkânlarının yanında, Mâliki Mezhebi'nin metod ve prensipleri çeşitli ve zengin olduğu gibi, İmam Mâlik'in talebeleri de kendisinden sonra hocala¬rının prensiplerini tatbik hususunda düşünce sahasını genişletmiş¬lerdir. Mâliki Mezhebi bir çok memleketlerde yayılmıştır. Bu mez¬hebin fakîhleri arasında derin bir fıkıh ile felsefe ve hikmeti birleş¬tiren şahsiyetler vardır. Avrupalılara Aristo felsefesini tanıtan ve filozoflara hücum ettiği için Gazzâli'nin eser ve görüşlerini sert bir dille reddeden filozof İbni Rüşd el-Hafid (öl. 1198 M.), büyük bir Mâlîkî fakîhi idi. İbni Rüşd'ün karşılaştırmalı fıkıh üzerinde «Bidâyetü'l-Müctehid ve Nihayetü'l-Muktasıd» adlı değerli bir eseri vardır.
Mâliki mezhebinin birbirinden Uzak çok çeşitli ülkelerde yayılışı ve ictihad sebeblerinin bolluğu, metod ve prensiplerinin zenginliği bu mezhebdeki görüşlerin artmasına sebep olmuştur. Mâliki fıkhını araş¬tıran kimse, bu çok zengin görüşler sayesinde çeşitli fikir ürünleri¬ni, muhtelif çevrelere ve bu çevrelerin örf ve geleneklerine uygun ve elverişli fıkhî anlayışları bulur. Bilhassa örf ve âdetin, Mâliki fık¬hında istinbat bakımından, büyük bir yeri vardır. Bu sayede müftî, eğer kendisini, mezhebin kesin prensiplerine bağlanarak ictihad ya¬pacak bir mevki'de görmezse, mevcut olan değişik fikirler arasında kolayca tercihlerde bulunabilir.
Bu hususta el-Hattâb şöyle der: «Bu zamanda fetva veren kim¬se, en azından mezhebin görüşlerini nakil hususunda mezhebin bü¬tün rivayetlerini ve mezheb üstadlannın tefsirlerini, aralarındaki ihtilâfları nasıl izah ettiklerini, meseleleri birbirine nasıl teşbih ve mukayese yaptıklarını, akla yakın veya uzak olan meseleleri birbi¬rinden nasıl ayırdıklarını tam olarak bilmelidir. Ayrıca o, Karavîlerden [84] müteahhirin (sonraki âlimler)'in kitaplarındaki meseleleri, îmam Mâlik'in bunlardan önce yaşıyan talebelerinin eser ve riva¬yetlerini de bilmek [85]mecburiyetindedir. [86]

Mâlikî Mezhebinin Yayıldığı Yerler

Mâliki Mezhebi birçok ülkelere yayılmıştır. Mantıkî olarak dü¬şünürsek, bu mezhebin doğduğu ve geliştiği Hicaz ülkesinde daha çok yayılmış olması gerekirdi. Çünkü o, Hicaz çevresinden beslene¬rek meydana gelen bir eserdir. Fakat öyle zaman olmuştur ki bu mezhebin durumu Hicaz'da çok değişmiştir. Bâzan ülkeye hâkim ol¬muş, bâzan da burada tamamen sönmüştür. Hattâ Medine'de bu mezhebin uzun zaman adının dahi unutulduğu ve 793 H. yılında bu¬raya kadı tâyin edilen İbni Ferhun sayesinde yeniden canlandırıl-dığı anlatılır.
Mâliki Mezhebi, Mısır'a İmam Mâlik'in sağlığında girmiştir. Bu mezhebi Mısır'a ilk olarak sokan, İmam Mâlik'in talebelerinden Abdurrahman b. el-Kâsım, Osman b. el-Hakem, Abdurrahman b. Hâlid, Eşheb ve Mısır'a yerleşen onun diğer talebeleridir. Mâliki mez¬hebi, Mısır'ın hâkim mezhebi idi. Nihayet Şafiî mezhebi bu ülkeye gelince, her iki mezheb arasında hâkimiyet mücadelesi başlamıştır. Bugün bile Mısır'da, bilhasa ibâdet bakımından hâkim olan bu iki mezhebdir [87].
Tunus ve civarında da Mâliki mezhebi hâkim bir duruma gel¬miştir. Ancak Esed b. el-Furat'ın nüfUzlu olduğu devirde Hanefi mez¬hebi, Mâliki mezhebini yenilgiye uğratmıştır. Adı geçen Esed b. el-Furat, aslında Mâliki idi. Sonra Irak'a gelip İmam Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî'den Hanefi fıkhını okumuş ve Hanefî mezhebini kabul etmiştir. Daha sonra el-Muizz b. Badis, Tunus ve çevresini tekrar Mâliki mezhebine sokmuştur. Hâlâ bu ülkelerde ibâdetler, Mâliki mezhebine göre .edâ edilmektedir.
Endülüs'te de Mâliki mezhebi büyük bir otoriteye sahip idi. Söy¬lendiğine göre, Endülüslüler bir müddet Şam'ın fakihi olan İmam Evzâî'nin mezhebine bağlanmışlardır. Nihayet Mâliki mezhebi gelip .buraları istilâ etmiştir. Endülüs Emîri (Hakem b. Hişam)'nin katın¬da büyük bir mevkii olan Yahya b. Yahya, kadılık mevkiine getiri¬lince, Mâliki mezhebi devletin otoritesinden çok faydalanmıştır. Ab¬basî Devletinin başkadılığma tâyin edilen Ebu Yusuf, nasıl kadılık makamlarına sadece Hanefî mezhebi mensuplarını tâyin etmişse, Yahya b. Yahya da, aynı şekilde kendi mezhebine bağlı olanları iş¬başına getirmiştir. Bu konuda İbni Hazm el-Endelüsî şöyle demiş¬tir: «İki-mezheb devletin otoritesine dayanarak bidayette yayılma imkânına kavuşmuştur: Doğuda Hanefî mezhebi, Endülüs'te de Mâ¬liki mezhebi.»
Mağrib'de de Mâliki mezhebi aynı şekilde yayılmıştır [88]. İşte Mâliki mezhebi İslâm ülkelerinin batı kısımlarında bu şe¬kilde yayıldığı halde, doğu kısımlarında, Irak ve daha ilerilerde pek az yayılma imkânı bulmuştur. Bunun sebebi şudur: İmam Mâlik'in talebelerinin çoğu Mısır ve Tunus'a yerleşmiş olup Mâliki mezhebi bu iki üike vasıtasıyla daha çok o çevrelere [89]yayılmıştır. [90]


[84] Fas (Mağrib)'da 172-363 H. yıllarında hükümran olan îdrisiler zama¬nında (248 H.) inşasına başlanılan Gâmiu'I-Karaviyyin, daha sonraları bir üniversite haline gelmiş ve birçok bilgin yetiştirmiştir. İşte metin¬deki «Karavîler»den maksat, burada yetişmiş olan Mâlik! bilginleridir. Çeviren.
[85] Şerhul-Hattâb alâ Muhtasaril-HalÜ, c. I, s. 33. el-Hattab bu pasajı, el-Mâzerî'nin Şerhu't-Telkin'inden almıştır. Ayrıca Bak. Şeyh Ulleyş, Fetâyâ, c. I, s, 59.
[86] İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 2/303-304.
[87] Mısır ve KUzey Afrika Fâtımîlerln eline geçince Maliki Mezhebi büyük bir ihmale uğramış; fakat, Fâtımîler ortadan kalktıktan sonra, bilhas¬sa Eyyûbîler ve Kölemenler zamanında yeniden canlanarak eski yerim almıştır. Çeviren.
[88] Bir ara Endülüs ve Mağrib'de Mâliki Mezhebi müşkü bir duruma düş¬müştür. Şöyle İd : Muvahhidî Emirî Yakub b. Yusuf b. Abdilmü'min, Zahirî Mezhebini benimsemiş ve Mâlikî Mezhebine karşı baskıda bu¬lunmuştur. Hattâ bir ara îmam Mâlik'in el-Muvatta'ı hariç, Mâlikî Mezhebine göre yazılan bütün kitapların yakılmasını emretmiştir. Fakat adı geçen emîr Ölünce Mâliki Mezhebi yine eski haline dönmüştür. Çeviren.
[89] Mâlikî, Mezhebi, bugün genel olarak Afrika müslümanlannca takip edi¬len bir mezhebdir. Metinde zikredilmeyen Sudan ve diğer Müslüman Afrika'da yaygın olan mezheb budur.
Bilhassa Hicaz'a haccetmek için gelenler vasıtasıyla Hicaz ve çevrelerin¬de, Bağdat, Basra, Horasan, Nisabur ve Kazvin gibi Doğu İslâm mem¬leketlerinde de yayılmış olan Mâlikî Mezhebi, buralarda fazla tutuna¬mamıştır. Çeviren,
[90] İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi, Prof. Muhammed Ebu Zehra, Hisar Yayınevi: 2/304-305.