Fıkh-ı Ekber Aliyyül Kari şerhi-2

Allah Fazlı İle İhsan Eder Adaleti İle Ceza Verir:

Allah Teâlâ, kullarından bazılarına fazlı ile muamele eder. Ba¬zılarına da adaletiyle muamele eder. Bazen dilediği kullar için lâ¬yık olduğunun kat kat üstünde sevabı fazlı ile ve keremi ile verir. Kulun günahına karşılık adaleti ile yalnız lâyık olduğu cezayı verir. Bazı kullarına azab etmeyip fazlı ile affeder. Allah Teâlâ bu konularda şöyle buyuruyor:
“Allah selâmet evine çağırır ve dilediğini doğru yola hidayet eder.” [323]
“Allah Teâlâ, dilediğine kat kat verir.” [324]Bu da Allah'a yakın¬lık derecesine ve İhlasın durumuna göre değişir.İster şefaat vasıta¬sıyla olsun, ister vasıtasız olarak olsun, Allah Teâlâ dilediği kulunu affeder. Bu konuda şöyle buyuruyor:
“Size isabet eden bir musibet, sizin kendi kazancınızın ese¬ridir. Allah çoklarının günahını affeder.” [325]
“Allah şirkten başka dilediğini mağfiret eder.” [326]
Yâni ister küçük günah olsun, ister büyük günah olsun Al¬lah Teâiâ mağfiretini dileyen kulunun günahını affeder. Bu Al¬lah Teâlâ'nın fazlı ve keremi icabıdır. Allah Teâlâ şöyle buyuruyor.
“Muhakkak ki iyilik ve sevap verme fazileti Allah'ın elinde¬dir. Onu dilediğine verir.” [327]
Bu makamda maksadın hülâsası şudur. Allah'ın emri, kullarına nisbetle muradına uygun bir şekilde adalet ve faziletten boş değildir. Bununla beraber bir hadiste şöyle rivayet edilmiştir:
“Allah eğer, gök ehli ve yer ehline azab etmek isterse azab eder. Allah onlara azab etmez. Eğer rahmet ederse O'nun rahmeti kullar için hayır olur.” [328]

Peygamberlerin Şefaati:

Peygamberlerin ve bizim Peygamberimizin müminlerin gü¬nahkârlarına ve büyük günah işleyenlere şefaat etmeleri haktır.
Bu konuda şöyle bir hadis rivayet edilmiştir:
“Benim şefaatim, Ümmetimden büyük günah işleyenler için¬dir.” [329]
Bu hadisi, İmam Ahmed, Tirmizî, Ebû Dâvud, İbn-i Hıbban ve Hâkim Enes'den rivayet etmişlerdir. Hâkim Câbir'den, Taberînî İbn-i Abbas'tan, Hatîb İbn-i Ömer'den ve Ka'b b. Uceyr'den riva¬yet etmişlerdir.)
Şefaatin varlığına aşağıdaki âyet-i kerîmeler de delalet etmektedir:
“Bir de kendi günahına ve mümin erkeklerle mümine kadın¬lar için mağfiret dile.” [330]
“Fakat onlara, şefaatçıların şefaati fayda vermez.” [331]
Bu âyetin mânası, müminlere, şefaatin fayda vereceğidir. Çün¬kü kâfirlere şefaatın fayda vermeyeceğini beyan ediyor.
Meleklerin şefaatına ait şu âyet-i kerîme delil olabilir.
“O gün Cebrail ve melekler, saf halinde duracaklar. Rahman'ın kendisine izin verip de doğruyu söylemiş olandan başka¬ları bir kelime bile söyleyemiyecekler.” [332]
Peygamberlerin ve meleklerin şefaati hak olduğu gibi, velile¬rin, âlimlerin, şehidlerin, fakirlerin ve belâlara karşı sabreden müminlerin ölmüş küçük çocuklarının şefaatları da haktır.
İmam Âzam “El-Vasiyye” adlı kitabında şöyle diyor.
“Büyük günah islemiş olsa da Cennet ehlinden olan herkese, Peygamberi¬miz Hz. Muhammed Mustafa'nın şefaati haktır.”
Bu sözlerden anlaşılan şudur: Şefaat; yalnız büyük günah işle¬yenlere mahsus değildir. Hz. Peygamber aleyhisselâm, bütün üm¬metinin bütün sıkıntılarını gidericidir ve rahmet peygamberidir. Hz. Peygamber'in çeşitli şekillerde şefaat edeceği sabittir. Bu ma¬kam onu izah etmeğe yetmez. “Akâid-i Nesefîye”de şöyle denili¬yor:
“Hadislerden istifade edildiğine göre, büyük günah işleyenler hakkında Hz. Peygamberin ve ümmetinin hayırlılarının şefaatla¬rı sabittir. Mutezile bu meseleye de muhalif olup ancak müminle¬rin derecelerinin yükseltilmesi için şefaat edilebileceği görüşündedirler.”

Amellerin Tartılması.

Kıyamet gününde amellerin özel bir tartı aleti ile tartılması haktır.
Amellerin tartı aleti ile tartılması nasla sabittir. Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
«Kıyamet gününde amellerin tartılması haktır. Kimin iyilik¬leri kötülüklerinden ağır gelirse, işte onlar kurtulanlardır. Kimin de tartıları hafif gelirse, işte bunlar da âyetlerimize zulm etme¬leri sebebiyle kendilerine yazık edenlerdir.” [333]
“Biz Kıyamet günü için adaletle tartan teraziler koyacağız. Artık hiç kimseye hiçbir suretle zulmedilmeyecektir. Yapılan iş, bir hardal ağırlığında da olsa, onu tartıya koyacağız. Amellerin hesabını yapmak için bizler yeterliyiz.” [334]
İmam Gazali ile Kurtubî bu konuda şöyle diyorlar;
“Amelle¬rin tartılıp hesap edilmesi herkes hakkında tatbik edilmeyecektir. Hesap yapılmadan Cennet'e girecek olan 70.000 kişi için mizan ku¬rulmayacaktır, onlar sayfalarını da almayacaklardır.” Bu görüş, görünüşü itibariyle Kur'an nassına muhaliftir.
İmam Konevi'nin zikrettiğine göre, Şeyh İmam Ali b. Saîd er-Rustağnî kâfirler için mizan kurulup kurulmayacağından soru¬lunca, hayır cevabını vermiştir. Rustağni’nin bu görüşü ise red¬dedilmiştir. Çünkü yukarıda zikredildiği üzre Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Mizanda iyilikleri hafif gelenler, kendilerine yazık eden kim¬selerdir. Onlar Cehennemde devamlı olarak kalacaklardır.” [335]
Müminler ise Cehennem'de ebediyen kalmayacaklardır. İmam Rüstağnî'den ikinci kez sorulunca, “Kâfirler için mizan vardır, fa¬kat bu mizan iyilik ve kötülük kefelerinin karşılaştırılması şek¬linde amellerin tartılması mânasında değildir. Kâfirlerin mümin¬lerden ayrılması mânasındadır.” tarzındaki cevabına aşağıdaki âyetleri de delil olarak getirmiştir:
“Şüphesiz münafıklar Cehennemin en aşağı tabakasındadır.” [336]
“Kıyamet koptuğunda, Firav'nın kavmini en şiddetli azaba sokun denilecektir.” [337]
Bu rivayetin aslı esası yoktur. Zira mizan, küfürde ve iman¬daki mertebeleri ayırmak için konulmuş bir tartı ve temyiz ale¬tidir. Yoksa müşriklerin Cehennem'de farklı mertebeleri olduğu gibi, müminlerin de Cennette elbette birbirinden farklı dereceleri vardır.
Doğrusu, mizan âyeti, kitap âyeti ve Kur'an-ı Kerimde zikre¬dilen vaad ve korkutma ile ilgili âyetler, kâfirlerle müminlerin iyileri ve Allah'tan korkanlarına mahsustur. Allah'a isyan eden ve fasık olanların hallerinden bahseden âyetler de müminlerin kor¬ku ile ümid arasında bulunmaları içindir. Evet. İyilikleri ile kö¬tülükleri eşit olanlar hakkında, Âraf ehlinden olacakları ve Cen¬nete en son gireceklerini açıklayan bir rivayet gelmiştir. Fakat Allah Teâlâ'nın:
“Bunlar işte o kimselerdir ki, rablerinin âyetlerini ve ona ka¬vuşmayı inkâr etmişlerdi de iyilik olarak yaptıkları bütün amel¬ler boşa çıkmış oldu. Artık onlar için kıyamet günü hiçbir terazi tutmayız.” [338]
âyetinin mânası amellerine itibar etmeyiz, demektir. Sonra yukarıdaki âyette mizan bir olduğu halde, “mevâzîn” kelimesinin cemi' lafzı ile zikredilmesi, o gün yaratıkların çokluğuna nazarandır. Yahut, o gün kurulacak mizanın büyüklüğündendir.
Konevî'nin: “Tartılacak olan, Allah katında ağırlığı ve ölçü değeri bulunan amellerdir.” sözü mutlak değildir. Belki “Mevzun Tartılacak olan” sözü, tâat ve mâsiyet sözlerinden daha umumi¬dir. Öyle ki irade ve meşîet-i İlâhî'nin tâalluku sebebiyle ağırlık ve hafifliği ortaya çıkar. Burada tartma keyfiyetinin açıklanması ge¬rekir. İster amel sayfalarının tartılması şeklinde olsun ister söz ve amellerin muşahhaslaştırılması şeklinde olsun, tartma keyfiyeti¬nin açıklanması gerekir. Bunun hikmeti, Allah'ın dostlarının du¬rumunun düşmanlarından ayrılmasıdır. Allah dostları için mizan sonunda büyük bir sevinç, Allah düşmanları için de büyük bir kö¬tülük olacaktır. Gerçekte ise amellerin tartılmasının sebebi, Kıya¬met gününde Allah'ın adaletini, üstünlüğünü, fazilet ve ihsanın kullara göstermektir.
İmam Âzam “El-Vasıyye” adlı kitabında:
“Kıyamet gününde adaletle tartacak olan tartı aletlerini koyacağız.” [339]
“Kitabını oku. Kendi kendine hesap yapmaya yeterlisin.” [340]
âyetlerine dayanarak “Mizan haktır” demiştir.
İmam Âzam'ın bu istidlalinde şu noktaya işaret vardır. ÖIdükten sonra dirilince kullar için mizanın ortaya konulmasının hikmeti, amellerinin muhtelif oluşu sebebiyle kullar için sevap ve azap miktarını bilmektir. Yine bu istidlalde, amel defterlerinin amel edenlerin ellerine verilmesinin de hak olduğunu bildirmek içindir. Çünkü Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“Kıyamette amel defteri sağ eline verilen, kolay bir hesap ile hesap görecektir. Ve sevinçli olarak ehline dönecektir. Fakat ki¬tabı arka taraftan verilen, “Artık helak!” diye bağıracaktır. Ve Cehenneme girecektir. Çünkü o, evinde sevinçli ve keyifli idi.” [341]
Yâni kitabı arka tarafından verilenler, dünya hayatında nefsinin arzularına uymak, dünyaya ait isteklere uymak, mal ve mevk ile gururlanmak sebebiyle sevinçli ve neşeli idi. Fakat âhirette ki¬tabını okuduktan sonra vay, helak oldum diyecektir.
İmam Âzam, yukarıdaki sözü ile, hesap ile kitabın verilmesi¬nin zaman bakımından birbirine yakın olduklarını beyan etmiş¬tir. Bunların hükmü bir gibidir. Birbirinden ayrılmazlar. Doğru¬su, kitabın verilmesi hesap mizanından öncedir. Çünkü Allah Te¬âlâ yukarıdaki âyette:
“Kitabı sağ tarafından verilenler, kolayca hesap edilecektir.” buyuruyor. Bunun tefsiri Sünnette de geçmiş¬tir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyuruyor:
«Kıyamet gününde hesapta münakaşa edilen kimse azab edilecektir.” [342]
Mutezile ise, her biri hakkında kesin delil bulunmasına rağ¬men noksan akıllar ile mizanı, kitabı ve hesabı inkâr etmişlerdir. “El-Umde” adlı kitapta “Kâfirin kitabının solundan mı, yoksa ar¬ka tarafından mı verileceği” hususundaki sözü, Umde sahibinin bu konuda tereddütlü olduğunu ve şüpheli bulunduğunu hatıra getirir ise de böyle değildir. Belki Umde sahibi sağından mı, yok¬sa arka tarafından mı derken iki kelimeyi bir birine “ev” harf-ı atfı ile atf etmiştir. İki âyette gelen ifadeler değişik olduğu için, o da bunu iki şekilde atıflı olarak zikretmiştir, işaret ettiğimiz gibi bu ifade ya her ikisinin vukuuna hamledilmiştir, yahut da bir kıs¬mının sol taraftan, bir kısmınınki de sağ taraftan verileceğini ifa¬de içindir. İslâm'a yakın olanlar, sol taraftan, külliyyen inkarcı olanlar da arka taraftan amel defterlerini alacaklardır. Bu defterler, sahipleri hayatta iken ölünceye kadar meleklerin yazdıkları defterlerdir. Nitekim Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“Yoksa biz, o kâfirlerin kalblerinde gizlediklerini ve fısılda¬dıklarını işitmez miyiz sanıyorlar? Hayır işitiyoruz ve onların yan¬larında elçilerimiz vardır ve yazıyorlar.” [343]
Yani amel sahiplerinin bütün işlerini ve hallerini yazıyorlar Bu ayetle, meleklerin, insanların gizli kalan işlerini bilemedikleri inancı reddedilmiştir.

Kıyamette Hasımlaşma:

Kıyamet gününde hasımlar arasında kısas haktır.
“Kimin müslüman kardeşinde zulmen alınmış bir hakkı var¬sa, dinar ve dirhemlerin (paranın) bulunmayacağı Kıyamet gü¬nünden evvel onunla helâllaşsın. Helâllaşmadan ölür de iyi bir ameli varsa, zulmettiği kadarı alınıp mazluma verilir. Eğer zali¬min iyiliği yoksa, mazlumun kötülükleri alınıp o zalime yükleti¬lir.” [344]
Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem başka bir hadis-i şerifte de şöyle buyuruyor:
“Müflis kimdir? bilir misiniz? Ashab:
“Bizde müflis, dirhem ve dinarı (parası) bulunmayan kimsedir.” dediler. Hz. Peygamber bunun üzerine buyurdu ki:
“Şüphesiz müflis, Kıyamet gününde Al¬lah'ın huzuruna namaz, oruç ve sadaka gibi iyi amellerle geldiği halde falan müslümana söğdüğü, filana iftira ettiği, birinin ma¬lını haksız yere yediği, başka birinin kanını akıttığı, bir başkasını haksız yere döğdüğü için bu hak sahiplerine hasenatı dağıtılan kimsedir. Eğer bu kişinin iyilikleri tükenirse, hak sahiplerinin hakkı kalırsa, hak sahiplerinin hataları alınıp onun üzerine yük¬letilir, sonra da Cehenneme atılır. İşte müflis budur.” [345]
Bu, insanların haklarını almak hususunda gelen rivayettir. Hayvanların birbirinden hak alması konusunda gelen rivayette ise, boynuzsuz koyunun boynuzludan hak alacağı beyan edilmiş¬tir. Sonra Allah Teâlâ, ona toprak ol, diyecek ve toprak olacaktır, işte o zaman kâfir de, keşke ben de toprak olsaydım, diyecektir.

Havz-ı Kevser Haktır.

Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in havzı haktır. Cennet ve Cehennem de şimdi yaratılmışlardır. Havuz konusunda Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Biz sana kevser verdik.” [346] Âlimlerin çoğunluğu kevseri “Ha¬vuz, yahut nehir manasıyla” tefsir etmişlerdir. Nehir ile havuz mânaları arasında bir uyuşmazlık yoktur. Zira Hz. Peygamber'in neh¬ri Cennette, havzı ise Kıyametin koptuğu yerdedir. Havuzun Sı¬rat'tan önce mi, sonra mı olduğu ihtilaflıdır. Sırat'tan sonra ol¬ması daha münasiptir.
Havuz konusunda Kurtubî şöyle diyor:
“Havuzlar iki tanedir. Biri Sırat'tan önce ve mizandan da öncedir. En doğru olan görüş de budur. Çünkü insanlar kabirlerinden susuz olarak çıkacaklar, mizana ve Sırat'a gitmeden evvel bu havuza geleceklerdir. İkincisi Cennet'tedir. Bunların her ikisine de Kevser denilir.”
Tirmizİ'nin rivayet ettiği ve “Hasen” dediği bir Hadîs-i şerif¬te Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyuruyor:
“Her peygamberin bir havzı vardır. Onlar her birinin havzına daha çok insan gelmesiyle iftihar edeceklerdir. Benim havzıma en çok insan geleceğini umarım.” [347]
Kurtubi'nin naklettiğine göre, Mutezile, Haricîler, fasıklar, açıktan günah işleyen fasıklar gibi müslümanlar cemaatına ters düşenler Hz. Peygamber'in havzından haram edileceklerdir. Havuz hakkındaki hadisi ise sahabeden otuz küsur kişi rivayet etmiş olup mutavatür derecesine yakındır. Bu hâdis-i şerîf şöyledir:
“Cennette benim Havzımın uzunluğu bir aylık yürünecek yol kadardır. Her tarafı müsavidir. Suyu sütten aktır. Kokusu miskten daha hoştur. Tadı baldan daha tatlıdır. Kardan daha soğuk köpükten daha yumuşaktır. Kandilleri zebercedden, çanakları gü¬müştendir. Testileri gökteki yıldızlar gibidir. Bu havuzdan bir yu¬dum içen ondan sonra bir daha asla susamaz.” [348]
Cennetle Cehennem şimdi mevcutturlar. Çünkü Allah Teâlâ, Cennet'ten bahsederken:
“Allah'tan korkanlar için hazırlanmıştır.” buyuruyor. Cehennem'den bahsederken de “Kâfirler için hazırlan¬mıştır.” buyuruyor. Hadis-i Kudsî'de de Allah Teâlâ, şöyle buyu¬ruyor:
“İyi kulların için gözlerin görmediği, kulakların vasfını işit¬mediği ve hiçbir beşerin kalbine geçmeyen vasıfta makamlar ha¬zırladım.” [349]
İsrâ hadisinde de Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyuruyor:
“Cennet'e koyuldum ve Cehennem bana gösterildi.” [350]
Bu sığalar mazi için olup hakikat mânasında konulmuştur. Hakikat mânasından mecazî mânaya dönmek için bir sebeb yok¬tur. Ancak sahih bir hadis, yahut bir âyet-i kerîme bulunursa o zaman bu mânaya dönülebilir. Mutezile bu meselede Ehl-i Sün net'e muhalif görüş beyan etmektedir.
Sonra en doğrusu Cennet'in gökte olduğudur. Allah Teâlâ'nın ;
“Yemin olsun ki o, (peygamber Cebrail'i) bir daha da (Mi¬raç'tan inerken (hakiki suretinde) gördü. Sidret'ül-Muntehâ'nın yanında. Me'va Cenneti ise onun yanında.” [351] âyeti buna delalet etmektedir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de şöyle bu¬yuruyor:
“Allah'ın Arş'ı Cennet'in tavanıdır.” [352]Bir görüşe göre Cennet yeryüzündedir, bir görüşe göre nerede olduğunu Allah'tan başkası bilmez. “EI-Makasıd” adlı kitabın şârihi bu son görüşü, yani Cennet'i Allah'tan başka kimsenin bilmediği görüşünü kabul et¬miştir. Bir görüşe göre ise, Cennet yedi kat yerin altında, bir gö¬rüşe göre yer kabuğunun üstündedir. Başka bir görüşün sahibi de bu konuda bir şey söylememektedir.
Bir şarihin şerhinin aslında burada “Sırat da haktır.” ibaresi bulunmaktadır ki bu metinlerde yoktur. Sonradan ilâve edilmiş gibidir. Ancak, Cennet ve Cehennem bahsinden önce zikredilmesi daha lâyıktır. Çünkü Sırat Kitap ve Sünnetle sabittir. Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“İçinizden hiçbiri istisna edilmeksizin hepiniz mutlaka oraya varacaktır. Bu rabbinin katından kesinleşmiş bir hükümdür.” [353]
İmam Nevevî “Sahih-i Müslim” şerhinde bu konuda şöyle di¬yor:
“Bu âyetteki varmaktan maksat, Sırat üzerinden geçmektir.” Sahih-i Müslim'de şöyle rivayet ediliyor:
“Sırat, Cehennem üzerinde uzanmış bir köprüdür. Kıldan in¬ce, kılıçtan keskindir.” [354]
Bazı rivayetlerde ise şöyle gelmiştir:
“Sırat köprüsü, Cehen¬nem ehlinden bazılarına kıldan ince olacak, bazılarına vadi gibi geniş olacak.” [355]
Başka bir rivayette ise şöyle gelmiştir:
“Cehennemin üstünde iki tarafından Sırat köprüsü kurulur. Ümmeti ile birlikte bu sırattan ilk geçen ben olacağım. O gün pey¬gamberlerden başkası konuşmayacaktır. O günde peygamberlerin sözleri:
“Allah’ım, selâmet ver, Allah’ım, selâmet ver” şeklinde olacaktır. Cehennemde Hurma dikeni gibi dikenler vardır ki bunların büyüklük mikdarını Allah'tan başkası bilmez. İnsanlar amelleri sayesinde oradan geçecekler. Bir kısmı ameli ile kurtulacak, bir kısmı da o dikenlere takıldıktan sonra kurtulacak.” [356]
Bir rivayette de şöyle deniliyor:
“Müminler sırattan göz yumup açıncaya kadar kısa zaman içinde geçecek, bir kısmı da şimşek gibi geçecek. Bir kısmı iyi ko¬şan at gibi, bir kısmı kuş gibi, bir kısmı binek gibi geçecektir. Kur¬tulan müslümandır. Cehennem dikeninde tırmalanan Cehennem ateşine düşecek.” [357]
Bu meselede Mûtezile'nin çoğunluğu muhaliftir.
“Sizden hiçbir kimse yoktur ki oraya girmesin.” âyetinden kasdedilenlerin kâfirler olduğu da söylenmektedir. Bu âyet şöyle tefsir ediliyor: “Vâridüha”deki vürûd'dan maksat, girmek ve ebedî olarak kalmaktır. Yâni kâfirler ebedî olarak Cehennem'de ka¬lacaklardır. Çoğunluk, hasr-ı ifade edeceği gibi bu âyetteki vürûd kelimesinin umumî olarak mütalâa edilmesi gerektiğini sa¬vunmuşlardır.
Bir rivayete göre de vürûd'un mânası Cehennem'in üstünden geçmektir. Cennet ve Cehennem ehli geçerken belli olurlar. Bir söze göre de vürud kelimesinin mânası girmektir. Ancak, geçer¬ken yerine ulaşma durumları değişik olur. Çünkü Hz. Cabir'den rivayet edildiğine göre, bu âyetin mânasından sorulduğunda Resûlullah sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyuruyor:
“Vurûd, girmektir. İyi, yahut kötü hiç kimse yoktur ki Cehenneme girmesin, Cehennem'den geçerken onun ateşi, İbrahim aleybisselâm'da olduğu gibi müminler için selâmet ve soğukluk olacaktır. Hatta, öyle ki bu soğukluktan ötürü Cehennem'de bir gürültü olacaktır.”
Bir rivayette de şöyle buyuruluyor:
“Ey mümin, geç. Zira senin nurun benim alevimi söndürmüş¬tür.” diyecek.” [358]
Cabir (R.A.)'dan rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber'e bu meseleden sorulunca şöyle buyurdu: “Cennet ehli Cennete girince, birbirine şöyle diyecekler: Rabbimiz, bize ateşe gireceğimizi vaad etmemiş mi idi? Bu sorular üzerine kendilerine şöyle denilecek: Siz ateşe girdiniz, fakat ateş sönmüştü.” [359]
Müminlerin de Cehennem ateşinden geçmeleri,
“Şüphesiz, kendilerine bizden saadet vermek gerekenler, işte bun¬lar. Cehennemden uzaklaştırılacaklardır. [360] âyetine aykırı düş¬mez. Zira buradaki uzaklaştırılacaklardır, sözünden kasdedilen mâna, Cehennem azabından uzaklaştırılacaklardır, demektir.
Mücahid'den rivayet edildiğine göre, müminin Cehennem ate¬şine girmesi, dünyada iken vücuduna humma sıtma hastalığı¬nın isabet etmesidir. Çünkü Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyurmuştur: .
“Sıtma hastalığının şiddeti, Cehennem alevindendir.” [361]
Mücahid'in bu sözü, dünyada sıtma hastalığına yakalanan mü¬minin günahlarının affedileceğine, dolayısıyla Cehennem ateşine girmeyeceğine hamledilmiştir. Yoksa, Cehennem ateşini hiç görmeyecek demek değildir.
Bir görüşe göre, vürûd kelimesinden maksat, Cehennem ateşi etrafında diz çökmeleridir. Nitekim şu âyet-i kerîme de buna işa¬ret etmektedir:
“Sonra Allah'tan korkanları kurtaracağız, zalimleri de toptan Cehennem'de bırakacağız.” [362]
Keşşaf sahibi, Mutezilenin ileri gelenlerinden olduğu halde bu meseleyi aynen zikretmiştir. Mutezile Sıratı toptan inkâr etmiştir.
Sonra itikat esaslarından biri de şudur: Kıyamette azaların konuşturulması haktır. Allah Teâlâ bu konularda şöyle buyuru¬yor;
“O günde ağızlarına mühür vuracağız ve bize elleri konuşa¬cak, ayakları da yaptıkları işlere şahidlikte bulunacaktır.” [363]
“O günde onların dilleri, elleri ve ayakları yaptıkları işlerde kendileri aleyhine şahidlik yapacaktır.” [364]
“Nihayet ateşe geldikleri zaman, yaptıklarını kulakları, göz¬leri ve derileri aleyhlerine şahidlik edecekler.” [365]
Mûtezile'ye göre azaların şahitliği caiz değildir. Belki gerçek¬ten bu şahidlik Allah tarafındandır. Ancak Allah Teâlâ bu şahidliği azalara nisbet etmiştir.
Biz de deriz ki evet, durum böyledir. Çünkü Allah Teâlâ, ağacı konuşturduğu gibi âdete muhalif şekilde bu azaları konuştu¬racaktır. Yahut Allah Teâlâ, bu azalarda anlama kabiliyeti ve ko¬nuşmaya güç yaratacaktır. Konevi’nin dediği gibi, o azalarda Kıyamet gününde dünyada yaptıkları amellerin kendilerinden sudur ettiğine delalet edecek olan haller ortaya çıkacak. Bu âlemdeki durumların değişmesi yaratılmış olduğuna delalet ettiği gibi, bu azalardan çıkacak olan o hallere şehadet adı verilir, tarzındaki izah ve düşünce reddedilmiştir. Bu görüş Mûtezile'nin mezhebine yakındır. Hakikî mümkün olunca âyeti mecazî manaya çekmek caiz olmaması yanında bu görüş, nasların zahirine de aykırıdır. Allah Teala şöyle buyuruyor :
“O kâfirler, derilerine: Niçin aleyhimizde şahidlik ettiniz? di¬yecekler. Onlar da her şeyi konuşturan Allah bizi, konuşturdu, diyecekler.” [366]

Cennet Ve Cehennem Hayatının Ebediliği:

Cennet ve Cehennem ehlinin hayatları sona ermeyecek, ebe¬diyen kalacaklardır.
Başka bir nüshada: “Huriler ebediyen ölmezler. Allah'ın azab ve sevabı da asla sona ermez.” denilmektedir. Başka bir nüshada ise: “Allah'ın sevabı da azabı da ebediyyen fani olmaz.” denilmektedir.
İmam Âzam “El-Vasıyye” adlı kitabında şöyle diyor:
“Cennet ile Cehennem haktır, yaratılmışlardır. Fakat ne kendileri ne de oraya girecekler fani değildir. Çünkü Allah Teâlâ Cennet hakkın¬da: “Allah'tan korkanlar için hazırlamıştır.”; Cehennem hakkın¬da da “Kâfirler için hazırlandı.” buyurmuştur. Allah Teâlâ, Cen¬net ile Cehennemi sevap ve azab için yaratmıştır. Cennetlik kullar Cennette devamlı olarak kalacaklardır. Cehennemlikler de Ce¬hennemde devamlı kalacaklardır. Çünkü Allah Teâlâ müminler hakkında:
“Onlar cennetliktir, Cennette devamlı kalacaklardır. ” ve kafirler hakkında da:
«Onlar Cehennemliktir, orada devamlı olarak kalacaklar¬dır.» [367] İmam Âzam'ın sözü burada sona ermiştir.”
Cebriye taifesi ki bunlar halis Cebriyedir Cennet ile Cehennem'in de, Cennet ve Cehennemliklerin de fani oldukları gö¬rüşünü savunmuşlardır. Bu görüş ise şüphesiz batıldır. Çünkü Kitap Sünnet ve İcma-î Ümmete muhaliftir.
Allah Teâlâ fazlı icâbı dileyeni doğru yola iletir, adaleti icabı dileyeni saptırır.
Yâni Allah Teâlâ, dileyen kullarını Cemal sıfatına mazhar kı¬larak iman ve taat yoluna sevk eder. Bu, Allah'ın bir lütfudur. Di¬leyen kimseleri de küfür ve isyan yolunda bırakır. Yâni onları Celâl sıfatına mazhar kılarak isteklerinde muvaffak kılar, böyle¬ce âsi olurlar. Sonra Allah'ın hidayet etmesi, iyilikte ve imanda muvaffak kılması, ihsan etmesidir.

Allah'ın Hidayet Vermesi Ve Saptırması :

Allah'ın saptırması, kuluna yardım etmemesidir. Bunun iza¬hı şöyledir: Allah Teâlâ, kendi yolunu istemeyen, küfür ve isyan da bulunmak isteyen kullarını razı olduğu amellere muvaffak kıl¬maz. Bu da Allah'ın adaleti icabıdır.
Zira başkası için gerekli olan hiçbir şeyi yapmak Allah Teâ¬lâ üzerine vacip değildir. Allah Teâlâ, hiçbir şeyi yapmaya mecbur değildir O, her şeyi yerli yerine koymuştur. Nitekim Allah Teâ¬lâ şöyle buyuruyor: “Allah Teâlâ kime hidayet vermek dilerse, Onun göğsüne ge¬nişlik verir ve göğsünü İslâm'a açar. Her kimi de sapıklıkta bı¬rakmak isterse, onun göğsünü öyle sıkar ve daraltır ki, iman tek¬lifi karşısında göğe çıkacakmış gibi (zorlukta) olur.” [368]
Yâni Allah Teâlâ kimi hidayet yolunda bırakmak isterse, kal¬bini Tevhid inancı için genişletir ve nurlandırır. Bunun alâmeti ölmeden evvel âhiret için hazırlanmak, gurur evi olan dünya ha¬yatından uzaklaşmak ve ebedî kalış yurduna intisab etmektir.
Sapıklığı isteyen kişiye yardım etmemesi adaleti icabı olduğu gibi böyle kimselere yaptıkları kötülükten dolayı azab etmesi de adaleti icabıdır. Biz demiyoruz ki, şeytan mümin kulun kalbin¬den imanı zorla yok eder. Ancak biz diyoruz ki: Kul kendi arzusu ile imanı terk eder. Terk edince şeytan onu bu kuldan yok eder. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Doğrusu benim o gerçek kullarım var ya. Senin onlar üze¬rinde hiçbir hakimiyetin yoktur. Rabbin ise vekil olarak yeter.” [369]
Yâni Şeytan böylelerini Allah'ın yardımından uzak olmakta kendine tâbi kılar, dolayısıyla bundan sonra o kimse üzerinde ha¬kimiyet kurar. Bu noktaya işareten Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Azgın olanlardan sana uyanlar müstesna, kullarım üzerinde asla senin bir hakimiyetin yoktur.” [370]
“And olsun ki onlardan her kim sana uyarsa, Cehennemi hep sizden dolduracağım.” [371]

Kabirdi Soru Sorulması:

“Münker ve Nekir meleklerinin kabirde soru sorması haktır. Kabire konulan ölüye münker ve nekir melekleri şöyle soru soracaklar: “Rabbin kimdir? Dinin nedir? Peygamberin kimdir? Buhari ve Müslim'de rivayet edilen bir hadis-i şerifte Hz. Pey¬gamber sallellahu aleyhi vesellem kabrin yanından geçerken şöy¬le buyurdu:
“Bunların ikisi de azab içindedir.” [372]
Bu konuda Allah Teâlâ da şöyle buyuruyor:
“Allah Teâlâ, iman edenleri hem dünya hayatında, hem de âhiret hayatında değişmez söz olan şehadet kelimesi üzerine sa¬bit kılar, tevhid inancına bağlı yapar.” [373]
Buharî, Müslim ve diğer Sünenlerde olduğu gibi, bu âyetteki âhiret kelimesinden kasdedilen mâna, kabir hayatı demektir, İmam Âzam, yukarıdaki metinde peygamberlerle, çocukları ve şehidleri kabir sorusundan istisna etmiştir. Çünkü Sahih-i Müs¬lim'de nakledildiğine göre, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e bu husustan sorulunca şöyle buyurdu:
“Kılınçlarının parıltı¬sı onlar için şahid olarak yeter.” [374] “Kifâye” adlı kitapta nakledildiğine göre ise Peygamberler için kabir sorusu yoktur. Hanefi âlimlerinden Seyyid Ebû Suca' şöyle diyor:
“Çocuklar ve peygam¬berler için de bazı âlimlere göre kabirde soru vardır. Bazıları da demiştir ki, müslümanlarm çocukları kesinlikle affedilmiştir. Ka¬birde sual sorulması ise, bilmediğimiz bir hikmet içindir. İmam Âzam kâfirlerin çocuklarına kabirde soru sorulması, Cennete gir¬meleri ve onlarla ilgili benzeri konularda tevekkuf etmiş, bir gö¬rüş belirtmemiştir. Bu sebeple kâfirlerin çocuklarının Cennet eh¬line hizmetçi olacaklarına hükmedilmiştir.

Kabir Azabı Ve Ruhların İadesi.

Kabirde ruhların kullara iadesi de haktır. Kabrin kafirler için daralması ve gerek kâfirlere gerekse müslimlerin bir kısmına kabirde azab edilmesi haktır.
Kabirde ruhlar cesedin tümüne, yahut bir kısmına topluca ya¬hut ayrı ayrı olarak iade edilecektir. Kabirdeki soru sorulma işi, ruhların iadesinden sonra olacaktır. Kabirdeki sorulara karşılık mümin: Rabbim Allah, dinim İslâm, peygamberim Hz. Muhammed sallellahu aleyhi vesellem'dir, cevabını verecektir. Kâfir ise: Hah hah! Anlamadım, diyecektir. Bu cevabın aslı Buharı ve Müs¬lim'de vardır. Ve bu hadis Ebû Dâvud tarafından rivayet edilmiş¬tir. Bu konuda Mutezile ve Rafizîlerin bir kısmının muhalefeti var¬dır. Kabir hayatı ve öldükten sonraki hayatın halleri ile ilgili mâ¬na bakımından tevatür derecesine ulaşmış hadisler rivayet edil¬miştir. Bu hadisleri Hocalar hocası Celâleddin es-Suyutî “Şerh'us-Sudûr Fi Âhvâl-i Ehl'il-Kubür” adlı kitabı ile “El-Budûr'us-Sâfire Fi Ahvalil-Âhire” adlı kitabına almıştır. Öğrenmek ve ihtilâftan kurtulmak istersen bu kitapları okumalısın. Kabir hayatının var¬lığına delil olarak zikredebileceğimiz âyetler şunlardır:
“Sabah akşam ateşe arz edileceklerdir.” [375] Bu arz ediliş Kıya¬metten önce kabir hayatında olacaktır. Bunun delili de şu âyet-i kerîmedir:
“Kıyamet koptuğu gün, Fîr'av'ın kavmini azabın en şiddetlisine atın.” [376] denilecek. Burada daha önce azabın şiddetli olmayanının tatbik edildiği ve bunun da kabir hayatında cereyan ettiği anlaşılmaktadır. Fir'av'ın kavminin ateşe arz edilmesinin mânası, Kıyamete kadar ateşle yakılması demektir. Bu azab da ruhlarına yapılacaktır. Kabir azabına delâlet eden ayetlerden biri de şudur:
“Biz onlara büyük azabdan başka daha hafif bir azabı tattıracağız.” [377]
Bu âyette büyük azabtan maksat, âhiret azabıdır. Yine Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Her kim benim zikrimden (Kur'an'dan) yüz çevirirse, onun için dar bir geçim vardır ve onu Kıyamet günü kör olarak haşr edeceğiz.” [378]
Bu âyetler İmam Âzam'ın sözlerinin kaynağı olsa gerek.
Kabrin sıkıştırması haktır. Hatta kamil müminleri dahi sıkış¬tıracaktır. Çünkü bu konuda Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyuruyor:
“Şüphesiz kabrin sıkıştırması vardır. Kabrin sıkıştırmasın¬dan bir kimse kurtulacak olsa, ölümünden dolayı Arş'ın titrediği Sa'd b. Muaz kurtulurdu.” [379]
Kabrin sıkıştırması, önce kabir toprağının ölü üzerine dar gelmesidir. Sonra Allah Teâlâ mümine gözünün görebildiği ka¬dar, kabri genişletir. Bir söze göre mümine nisbetle kabrin sıkış¬tırması şefkatli ananın seferden dönen evlâdını kucaklaması gi¬bidir.
Kâfirler ve müminlerden bazıları için kabir azabı gerçektir. Müminlerden âsi olanlar azab edilecek, itaat yolunda bulunanla¬ra nimet verilecektir. Nitekim Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'den şöyle rivayet edilmiştir:
“Kabir, ya Cennet bahçelerinden bir bahçe, yahut Cehennem çukurlarından bir çukurdur.” [380] (Bu hadisi Tirmizi ve Taberanî ri¬vayet etmişlerdir.) Yine bir Hadîs-i Şerifte Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyuruyor:
“Şüphesiz kabir, âhiret konaklarının ilkidir. Eğer ölü, bu ko¬naktan kurtulursa, ondan sonrası daha kolaydır, Kabirden kurtulamazsa, ondan sonrası daha zordur.” [381] (Bu hadis Tirmizi ve Nesai sağlam bir senedle Osman b. Affan'dan rivayet etmişlerdir.) Bil ki, Hak ehli, kabirde iken Allah Teâlâ'nın taat ve azabı du¬yacak, kadar ölüde bir nevi hayat yaratacağı hususunda ittifak et¬mişlerdir. Ruhun ölüye iade edilip edilmediği hususunda ihtilâf etmişlerdir. Ebû Hanife'den rivayet edilen tevekkuf ettiği, yâni bir görüş belirtilmediğidir. Ancak onun buradaki sözü ruhun ölüye kabirde iade edileceğine delâlet etmektedir. Zira meleklere cevap vermek ihtiyar ve iradeye dayanan bir iştir. Bu iş, ruh iade edil¬meden yapılamaz. Bu konuda şöyle bir görüş de ileri sürülmüş¬tür: Görmüyor musun? Uykuda insanın ruhu bedeninden çıkar, fa¬kat buna rağmen cesedi ile ilgisi bulunur. Kötü rüya görünce acı iyi rüya görünce zevk duyar. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'den, ruh olmadan kabirde ölünün etinin nasıl acı duyduğu sorulunca şöyle cevap verdi:
“Dişinde can olmadığı halde, nasıl ağrıyorsa.” buyurdu.
Konevî'nin naklettiğine göre, Şeyh Ebûl-Maîn “Usûl” adlı kita¬bında şöyle diyor:
“İster mümin olsun, ister kâfir olsun; ister ita¬atli olsun, ister fasık olsun, kabir azabı haktır. Fakat ölen kişi kâ¬fir olursa onun azabı Kıyamete kadar devam eder ve Cuma gün¬lerinde Ramazan aylarında Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem hürmetine ondan azab kaldırılır. Çünkü kâfir hayatta olsa yine Allan Teâlâ, Peygamber sallellahu aleyhi vesellem hürmetine ona azab etmiyecektir. İşte kabirde de durum böyledir. Her Cu¬ma günü ile Ramazan aylarında O'nun yüzü suyu hürmetine Al¬lah Teâlâ onlardan azabı kaldırır.”
Bu konu üzerinde biraz durmak gerekir. Çünkü yukarıda bah¬sedilenler, sağlam bir rivayete yahut açık bir delile muhtaçtır. Doğrusu, Konevî'nın söylediğidir. O da şudur: Mümin itaatli olursa onun için kabir azabı yoktur. Ancak, Allah'ın nimetlerinden bolca istifade ettiği ve hakkıyle şükretmediği için, kabir onu sıkış¬tırır, dolayısıyla kabrin korkusunu ve şiddetini duyar. Buna şu Hadis-i Şerif de delâlet etmektedir:
Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem Hz. Âişe'ye:
“Kabir sı¬kıştırdığı ve Müker Nekîr melekleri soru sordukları zaman halin ni¬cedir?”diye sordu. Sonra Hz. Peygamber şöyle buyurdu:
“Yâ Humeyrâ! Şüphesiz kabrin mümini sıkıştırması, ananın, çocuğunun ayağını sık¬ması gibidir. Münker Nekir meleklerinin soru sorması da göz kamaş¬tığı zaman ona sürme çekmek gibidir.” [382]
Yine Hz. Peygamberin Hz. Ömer'e şöyle buyurduğu rivayet edil¬miştir:
“Yâ Ömer! Kabrin iki imtihan meleği sana geldikleri zaman ha¬lin nicedir?” Hz. Ömer de buna karşılık şöyle cevap verdi
“Yâ Resülullah, o zaman bu halde aklım başımda mı olacak?” Hz. Pey¬gamber sallellahu aleyhi vesellem de;
“Evet.” buyurdu, Bunun üzerine Hz. Ömer:
“O takdirde hiç aldırmam, cevabını verdi.” [383]
Konevî konuya devam ederek şöyle demiştir; “Eğer ölü âsi ise, ona da kabir azabı ve kabir sıkıştırması vardır. Ancak Cuma günü ve Cuma gecesi azab ondan kaldırılır ve bir daha Kıyamete kadar azab iade edilmez. Bir mümin Cuma gecesi öldüğü takdirde eğer âsi ise, bir an kabir azabı ve kabir sıkıştırması olur, sonra Kıyamete ka¬dar bir daha azab gelmez.”
Açıktır ki, itikadı konularda muteber olan kesin delillerdir, Âhad yolu ile rivayet edilen hadisler ise zan ifade eder. Ancak Âhad yolu ile gelen hadisin rivayet yolları birkaç tane olur da mana bakımından mutevater derecesine ulaşırsa o takdirde kesin bir hüküm ifade edebilir. Evet, Cuma günü ve Cuma gecesi ölen kişilerin üze¬rinden azabın kaldırılacağı ve Kıyamete kadar da bir daha bu azabın iade edilmeyeceği konusunda bazı hadisler vardır. Fakat, ben bunların bir aslı olduğunu bilmiyorum. Yine Allah'a isyan eden kim¬seden Cuma günü gelince azabın kaldırılması ve Kıyamete kadar bir daha iade edilmemesi kesinlikle batıldır.
Sonra taat ehline kabir hayatında nimet verileceği ve isyan edenlere acı çektirileceğine şu âyetler de delil teşkil ediyor:
“Allah yolunda öldürülenleri ölü sanma. Belki onlar diridirler. Rableri tarafından rızıklandırılırlar. Onlar, Allah'ın fazlından ken¬dilerine verdiğinden ötürü neşeli haldedirler.” [384]
Nuh Aleyhisselâm'm kavmi hakkında da:
“Onlar hatalarından ötürü boğuldular da ateşe atıldılar.” [385]
Çünkü âyette “Udhılû” kelimesindeki fâ tâkibiyedir. Yani boğu¬lur, boğulmaz Nuh kavmi ateşe sokulmuştur. Dolayısıyla Kıyametten evvel kabir azabının var olduğuna delalet etmektedir.
Kabir azabının yalnız ruha mı, yalnız bedene mi, yoksa her iki¬sine mi yapılacağı hususunda da ihtilâfa düşülmüştür. Bize göre ka¬bir azabının hem ruh hem de cesede beraber yapılacağı görüşü en doğrusudur. Ancak biz bu görüşün doğruluğuna inanırız, fakat azabın keyfiyeti ile uğraşmayız.
Ruhun hakikatinin ne olduğu hususunda da ihtilâf bulunmakta¬dır. Bir görüşe göre, ruh latif bir cisimdir. Yaş ağaca suyun nüfuzu gibi cesede nüfuz etmiştir. Allah Teâlâ, ruh cesedde kaldığı müd¬det hayatı devam ettirme âdetini geçerli kılmıştır. Ruh cesedden ay¬rılınca, ölüm, hayatı yok eder.
Başka bir görüşe göre de ruh, cesed için güneşin ışıkları gibi¬dir Nasıl ki Allah Teâlâ bu âlemde güneş doğduğu müddet ışık ya¬ratmayı adet etmişse, ruh cesedde kaldığı müddet onda hayat ya¬ratmayı da âdet etmiştir. Sofiye mesleğine mensub ilim adamları bu görüşü kabul etmişlerdir.
Ehl-i Sünnet vel-Cemaat mezhebine mensup bir topluluk da şöy¬le demiştir:
“Gülsuyu güle sirayet ettiği gibi, ruh da bedene sirayet eden bir cevherdir.”
Bu son görüş, daha önceki görüşe aykırı değildir. Ancak ihtilâfa düştükleri nokta ruhun cevher mi yoksa lâtif cisim mi olduğu hu¬susudur. Doğrusu latif cisim olduğudur. Buna delil “Ruh cesedden çıktığı zaman”, yahut “Ruh cesede girdiği zaman” ve benzeri hadis¬lerde geçen ifadelerdir. Maksadı araştırmada bu söz, Allah Teâlâ’nın şu kavline muhalif değildir.
“De kî; ruh, Rabbi’min bildiği bir iştir. Size bu konuda az bilgi ve¬rilmiştir.” [386]
Zira bütün işlerin gerçeğini Allah bilir. Yahut ruh bazı yara¬tıklarda olduğu gibi, âcil bir emirle yaratılmıştır. Kâinatın ekserisi ise tedricî bir şekilde yaratılmıştır. Bu sebeple Kur'an-ı Kerim'de:
“Dikkat! Yaratmak da emretmek de O'na mahsustur. Alemlerin rabbi olan Allah ne kadar yücedir.” [387] Buyurulmuştur.
Bununla beraber bu konudaki söz kısa bir yoldadır. Bu, Al¬lah'ın verdiği az bilgidendir. Çünkü Allah Teâlâ; “Size az bilgi ve¬rilmiştir” buyuruyor. Sözlerin en iyisi bu konudaki bilgiyi Allah'a bırakmaktır. Ehl-i Sünnet vel-Cemaat âlimlerinin çoğunluğunun gö¬rüşü de budur.
İmam Âzam “EI-Vasıyye” adlı kitabında şöyle diyor:
“İkrar ede¬riz ki, Allah Teâlâ bu nefisleri öldükten sonra, sevap vermek, ceza vermek ve insanların birbirindeki haklarını ödemek için, uzunluğu ellibin sene kadar olan bir günde yeniden diriltecektir. Çünkü Allah Teâlâ:
“Muhakkak Allah, kabirlerde bulunan ölüleri diriltecektir.” [388] bu¬yuruyor.
Aşağıdaki âyetler, cesetlerin tekrar dirilmesini inkâr eden filo¬zofları reddetmektedir: Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“İnsanları, hesap yerine toplayacağız ve onlardan hiç kimseyi bırakmayacağız.” [389]
“Bütün hayvanlar toplandığı zaman.” [390]
“Halkı ilk yaratan Allah, sonradan iade edecektir.” [391]
“Başlangıçta yarattığımız gibi, yaratıkları sonradan iade edece¬ğiz.” [392]Yâni âhirette ilk yarattığımız yaratıkları dünyada olduğu gi¬bi iade edeceğiz.
“Sonra siz, muhakkak Kıyamet gününde diriltileceksiniz.” [393]
İmam Fahreddin er-Râzi bir açıklama babında hasma karşı yu¬lar gevşetme mahiyetinde şöyle diyor: Öldükten sonra dirilmeğe ina¬nıp onun için hazırlandığımız zaman bir kayıbımız yoktur. Eğer doğ¬ru ise kurtuluruz. İnkâr edenler helak olur. Eğer doğru değilse bu inancın bize hiçbir zararı olmaz. Nihayet bu cisimle ilgili lezzetler bir gün sona erecektir. Akıllı kişiye lâzım olan, bu dünyadaki lezzet¬lerin son bulmasına aldırmamaktır. Çünkü bu lezzetler çok hasistir, değersizdir. Zira bu dünya lezzetleri köpekler, böcekler ve haşereler arasında müşterektir. Hem sonra bu lezzetler çabuk yok olur ve ko¬lay kesilir. Öyle ise imanda ihtiyat, öldükten sonraki hayata inanmaktır. Bu sebeple bir şair şöyle demiştir;
“Müneccim ile tabib her ikisi,
Ölüler toplanmayacak, dediler, derim size,
Sözünüz doğru ise eğer,
Zararım yoktur, meğer
Sözüm doğru ise eğer, zararı size değer.”
Râzî'nin sözü burada sona ermiştir. Bu iki beyit Hz. Ali'den nak¬ledilmiştir. Bu beyitler, Allah Teâlâ'nın şu âyetine uygun düşüyor:
“(Ey resulüm! O kâfirlere) de ki: göklerden ve yerden size rızık veren kim? De ki: rızkı Allah veriyor. Her halde siz (ey Mekke halkıi) veya biz mutlaka doğru yoldayız, yahut açık bir sapıklık içinde¬yiz.” [394]
Zira öldükten sonraki hayata ihtiyat yolu ile inanmak, itimat makamında sahihtir. Çünkü müctehid için mutlaka kesin bilgi lâ¬zımdır. Aklî ve nakli delillerden hasıl olan kesin delilerden elde edi¬len kesin hükümler de mukallid içindir. Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Yoksa o kötülükleri işleyip duranlar, kendilerini, iman edip iyi amel işleyenler gibi yapacağız, hayat ve ölümlerini bir mi yapa¬cağız? sandılar?” [395]
Sonra bu meselede mâkul olan husus şudur: Hikmet, hak yolda olanla batıl yolda olanın bir birinden ayrılmasını gerektirir ki batıl yolda olan bu durumda şüphesi kalmamak için kendi durumunu bilmeye mecbur olsun. Dünya hayatı ise bu mecbur oluşun yeri de¬ğildir. Çünkü dünya imtihan için yaratılmıştır. Mutlaka bu seçimin yapılacağı başka bir dünyaya ihtiyaç vardır. Bu hususta Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Şüphesiz o, (haklı ile haksızın) ayrılma günü belli bir vakit ol¬muştur.” [396]
Yine hikmet, her çalışan kişinin çalıştığı karşılığında mükâfatlandırılmasını gerektirir. Dünya evinde âsilere nimet verilir, itaat edenler de imtihan edilir. Bu sebeple mutlaka bir ceza günü lâzım¬dır. Sonra iyi amelin karşılığı nimet olup ona azap karışmamalıdır. Kötü işin karşılığı da azaptır, ona nimet karışmamalıdır. Evet, dün¬ya hayatında nimetler külfetlerle ve azapla karışıktır. Mutlaka bü¬tün amellerin tam karşılığını bulacağı bir dünyaya ihtiyaç ve lü¬zum vardır.
Yine iyilik yapan da kötülük yapan da yaptıklarının karşılığını görmeden ölüyor. Öldükten sonra dirilmek ve iyilerin iyilik karşılı¬ğında sevabını, kötülerin de yaptıkları kötülük karşılığında cezasını göreceği bir toplanma yeri, bir hesap günü olmazsa bu dünya ha¬yatı boşuna yaşanmış olur. Halbuki Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“Biz gökleri ve yeri ve bunlar arasındaki varlıkları boş bir eğlence için yaratmadık. Eğer bir eğlence edinmek isteseydik, elbette onu katımızdan edinirdik. Yapacak olsak öyle yapardık.” [397]
“Biz gökleri ve yeri ve bunlar arasındakileri, boşuna bir eğlence için yaratmadık. Ancak bunları hak için yarattık; fakat onların çoğu bunu bilmezler. Kıyamette haklı ile haksızın ayırd edileceği o gün; bütün insanların azab vaktidir.” [398]

Allah'ın Sıfatlarını Farsça Söylemek.

İlim adamlarının söyledikleri gibi, Allah'ın sıfatlarını, Arapçadan başka sözlerle, meselâ, farsça ile söylemek caizdir. Yaratıklara benzetmeksizin ve bir keyfiyet belirtmeksizin Allah'ın yüzü mana¬sında “Rûy-i Huda”demek caizdir.
Yani ilim adamlarının çeşitli lügatlerle zikrettikleri gibi, Allah'¬ın isim ve sıfatlarında yabancı dillerdeki karşılığınıı bizler de Allah Teâlâ hakkında zikredebilir, onlara uyabiliriz. Ancak, Kitap ye Sünnette geldiği üzre “Allah'ın eli” manasında (Yedullah) tâbirini farsça, yahut başka bir yabancı dille zikretmek caiz değildir. Selef âlimlerinin “Yedullah = Allah'ın eli” manasındaki âyeti tevil etme¬mekte ittifak halinde gördüm. Bu sıfatta Eş'arî de Selef âlimlerine uymuştur. Ancak diğer sıfatlarda muhalefet etmiştir.

Allah'a Yakınlık Uzaklık Keyfiyetsizdir :

Allah Teâlâ'ya yakınlık ve uzaklık, mesafe uzunluğu ve kısa¬lığı manasında olmadığı gibi,keramet ve alçaklık ihsan ve zillet ma¬nasında da değildir. Ancak Allah'a itaat eden keyfiyetsiz olarak O'na yakındır; isyan eden de yine keyfiyetsiz olarak O'ndan uzaktır. Uzaklık, yakınlık ve yönelme halleri Allah Teâlâ'ya yalvaran kulda da bulunur. Cennette Allah Teâlâ'ya komşu olmak, Allah'ın huzu¬runda bulunmak da keyfiyetsiz olacaktır.
Allah Teâlâ'ya yalvarma konusunda bir âyette şöyle buyurun.
“Allah'a secde et ve O'na yaklaş.” [399] Bunun manası Allah'ın rıza¬sına yaklaş demektir. Bir kavle göre ise, secde etmeye, dilediğin gibi Allah Teâlâ'ya yaklaşmaya devam et, demektir. Bir hadis-i şerifte de şöyle buyuruluyor:
“Kulun Allah Teâlâ'ya en çok yakın olduğu durum, secde halidir.” [400]Ancak bu yakınlık keyfiyetsizdir. Cennette Allaha komşu ol¬mak, Allah'ın önünde durmak, sözleri de böyledir. Vasıfsız ve key¬fiyetsiz olarak Allah önünde durulacak, Allah'a komşu olunacak de¬mektir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyuruyor.
“Rabbinin huzurunda durmaktan korkanlar için iki cennet vardır.” [401]
“Fakat her kim de Rabbinin makamından korkmuşsa ve nefsini arzularından alıkoymuşsa, şüphesiz Cennet onun varacağı yer¬dir.” [402]
Bir şârih bu konuya uzak kalarak şöyle demiştir.
“Uzaklık ve yakınlık Allah Teâlâ'ya münacatta bulunana göredir, Allah'a göre değildir. Görmez misin ki uzaklık ve yakınlık iyilik ve alçaklık ma¬nasında kullanılıyor. Allah Teâlâ ise kuluna şahdamarından daha yakın olduğunu beyan buyuruyor.”
Bu şarihin sözündeki tenakuz açıktır. Çünkü ifadesinden de an¬laşıldığı üzere, Allah Teâlâ hakkında değil de Allah'a yalvaranlar hakkında uzaklık ve yakınlık hakikî mânada mesafe yolu ile kasd edildiği anlaşılmaktadır. Sonra bunları keramet ve alçaklık mana¬sına hamletmiştir, ki bu manalar mecazi manada nastır. Sonra Al¬lah Teâlâ'nın, kula şah damarından daha yakın olduğu hakkındaki sözü ile, Allah'a ve kula göre uzaklık ve yakınlık müsavi olduğu hal¬de kul tarafından Allah'a yakınlık bakımından bir mesafe ispat et¬miş oluyor. İmam Âzam'ın tercih ettiği görüş şudur:
“Hakk'ın halka, halkın Hakk'a yakınlığı keyfiyetsiz bir vasıf, keşifsiz bir nâ'ttır.” Ehl-i Sünnet âlimlerinin çoğunluğu uzaklık ve yakınlığı, Allah'a ita¬at etmekle rahmetine yakın olmak, isyan etmekle nimetinden uzak olmak manasında tevil ediyorlar. Diğer ifade ve işaret sahiplerinin dilinde Allah'a yaklaşmanın mânası nimetini görmen, ihsanını bü¬tün hallerinde müşahede etmen ve kendi iş ve gayretlerini görmemendir: Bazı âlimler de :
“Biz kula şahdamarından daha yakınız.” [403] âyeti hakkında şöyle de¬mişlerdir. Allah Teâlâ sana son derece yakın olduğu için ondan başka hiç bir varlık göremezsin.

Kur'an-ı Kerim Mushaf'larda Yazılı Olan Allah Kelamıdır.

Kur'an-ı Kerîm Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e in¬dirilen, mushaflarda yazılı olan Allah Kelamıdır.
Kur'an-ı Kerim yirmiüç senede Hz. Peygambere indirilmiş olup mushafın iki kapağı arasında bulunan âyetlerden ibarettir.
Kur'an-ı Kerîm'in bütün âyetleri Allah'ın kelâmı manasında olup fazilet,azamet bakımından eşittirler. Ancak bazılarında zikir, bazılarında mezkur fazileti vardır. Meselâ, Âyet'el-Kürsî gibi. Ayet el-Kürsî'de Allah'ın Celâli, azamet ve sıfatı mezkurdur. Âyet'el Kürsî'de iki türlü fazilet vardır. Biri zikir faziletidir, diğeri ise mez¬kûr faziletidir. Kâfirlerin hallerini vasfeden âyetlerde ise yalnız zikir fazileti var olup mezkûr fazileti yoktur. Çünkü bunlarda mezkûr olan kâfirlerdir. Kâfirler için fazilet yoktur. Bunun gibi Allah'ın bü¬tün isimleri ve sıfatları da fazilet ve azamet bakımından eşittirler, aralarında bir fark yoktur.
Hakim eş-Şehîd; “El-Muntekâ” adlı kitabında İmam Âzam’ın şöy¬le dediğini rivayet etmiştir:
“Kendi yaratılışını, göklerin ve yerin ya¬ratılışını gören ve düşünebilen hiçbir akıl sahibi kişi için Allah'ı bil¬meme konusunda özür yoktur. Eğer Allah Teâlâ peygamber göndermese, insanların Allah Teâlâ'yı akılları ile tanımaları farz olurdu.”
Bizimle güzellik ve çirkinliğin akli olduğuna hükmeden Mutezi¬le arasındaki fark Üstad Ebû Mansur el Mâtürîdî ile Semerkand âlimlerinin umumunun söyledikleri şu noktadır:
“Onlara göre akıl, güzel ile çirkini idrak edince, Allah Teâlâ için de kul için de gereğini yapmayı icabettirir. Bize göre ise, bu gerektiren akıl değil de Allah Teâlâ'dır. Güzel ve çirkinin gereğini Allah Teâlâ kulları üzerine vacip kılar. Ehl-i Sünnet âlimlerinin ittifakı ile Allah Teâlâ üzerine hiç bir şey vacîp değildir. Bize göre akıl, bir alettir. Allah Teâlâ işte bu¬lunan güzellik ve çirkinliği akla göstermesi sebebiyle akla o hükmü tanıtır.
Bizimle Eş'arîler arasındaki fark şudur: Eş'ariler diyorlar ki: Pey¬gamber gönderilmedikçe akıl Allah Teâlâ'nın hükümlerinden bir hükmü bilemez. Biz diyoruz ki; akıl, Allah'ın hükümlerinden bir kısmım peygamber gönderilmeksizin de bilebilir. Bu da peygamberin pey¬gamberliğini tasdik etmenin gerekliliği, zararlı olan yalanın haram oluşu gibi düşünme ve araştırmaya ihtiyaç olmaksızın, olur, yahut kâinata bakıp düşünmek suretiyle olur. Bazı hükümleri de kitap in¬meden, peygamber gönderilmeden bilemez. Çoğu hükümler böyledir. Buhara âlimleri Eş'arîlerde olduğu gibi peygamber gönderilme¬den bize göre sırf akıl ile iman farz olmaz, küfür de haram olmaz, diyerek Ebû Hanife'den rivayet edilen yukarıdaki sözü, peygamber gönderildikten sonra, mânasına almışlardır.
İbn-i Humam bu konuda şöyle diyor:
“Bu şekilde tevil etmek bi¬rinci ibarede mümkündür, fakat ikinci ibarede mümkün değildir.” Ancak İbn-i Humam yazısında “Allah'ı akıları ile tanımak vacip olurdu.” sözündeki vücubu gerekli manasına çekmek icab ettiğini takdir etmiştir. Vücûb kelimesini örfteki manasına almak daha uy¬gundur. Zira peygamber gönderilmeden evvel işlere taat ve isyan adını vermek mecazdır. Zira taat ve masiyet, emir ve yasaklardan çıkar. Emir ve yasak olmadan işlere taat ve masiyet adını vermekse, istikbale göre bir şeye ad verme kabilinden mecazdır. Yoksa emir ve yasak olmadan taat ve masiyet nasıl gerçek olur.
İbn-i Humam diyor ki: “Belki akıl şükür olarak Allah'ın ismini zikretmekle azab edilmeyi caiz görür. Çünkü Allah Teâlâ:
“Beni anın ki, sizi zikredeyim.” [404] ayeti ile benzeri ayetlerde olduğu gibi, fazlı ve keremi ile Kur'an-ı Kerîm'de kendi ismini anmaktan ve anmanın mükafatından bahsetmese, Allah Teâlâ'nın yüceliği ve kibriyası aklına gelen kişinin dili ile bütün hallerinde onu zikret¬mekten korkması gerekirdi. Zira bu söylediği Allah'ın bahsettiğinden daha hakirdir. Fazlı ile ve büyük ihsanı ile yarattığı yaratıklara yaklaşan Allah'ı noksan sıfatlardan beri kılarım.”
Yukarıda geçen iki sözü birleştirmek de mümkündür. Çünkü, vücub sözünden, terk edilmesi sebebiyle azab terettüp edilmesi ge¬rekmez. Bu düşünce Allah Teâlâ'nın:
“Biz peygamber göndermedikçe azab edici olmadık.” [405] âyetine de aykırı değildir. Ve bu takdirde azabın, dünya ile kayıtlandırılmasına ve peygamberi akla ve nakla şamil kılmaya ihtiyaç kalmaz.
İbn-i Humam yine şöyle devam ediyor:
“İhtilâfın neticesi şura¬dan ortaya çıkıyor: Bir kimse, kendisine herhangi bir peygamberin daveti ulaşmadan ve bu peygambere iman etmeden önce, Mutezile ile Hanefîlerin birinci fırkasına göre ebediyyen Cehennemde kala¬caktır. Diğer bir fırkası olan Eş'arîlere göre ise, İslâm ile muhatap olmadığı halde böyle bir kimse eğer müslüman olur da Allah'ı birlerse onun müslümanlığı sahih olur. Hanefîlere göre âhirette sevaba da naîl olur. İslâm ve teklifin manasını anlayabilecek seviyedeki çocuklarda olduğu gibi bu gibi kimselerin imanı sahih olur. Hanefi âlimlerinden biri Şâfii âlimlerinden Eb'ul-Hattab'ın şöyle dediğini zikrediyor:
“Şafiî Mezhebinde tercih edilen görüşe göre, çocukların imanında olduğu gibi, kendisine bir peygamberin daveti ulaşmayan kişinin imanı sahih değildir. Diğer üç İmama göre durum böyle değil¬dir. Çünkü peygamber sallellahu aleyhi vesellem çocukluk çağında iken Hz. Ali'yi İslâm'a davet etmiştir ve Hz. Ali bu çağda onun da¬vetini kabul etmiş, müslüman olmuştur. Hz. Ali'nin çocukluk çağın¬da iken yaptığı oruç, namaz ve benzeri ibadetlerin sahih olduğunda ise ittifak vardır. Beyhaki'nin naklettiğine göre;
“İslâm'a ait hüküm¬lerin ancak hicretten sonra Hendek savaşının yapıldığı sene bulûğ çağı ile kayıtlandı. Bundan önce temyiz (zararını kârından ayırma çağı) ile kayıtlı idi.” sözü izaha muhtaçtır. Zira İslâm'ın hükümlerine ait emirler kolaydan zora doğru tedricî olarak inmiştir. Zordan ko¬laya doğru değil. Bu sebeple önce Allah'ı birlemek teklif edilmiş, sonra bu teklife namaz, zekât, oruç ve benzeri emirler ilâve edilmiş¬tir. Allah Teâlâ'nın hikmeti böyle icab ettirmiştir.
Bu esasa dayalı meselelerden biri de Huccet'ül-İslâm İmam Gazali'nin zikretiği şu sözdür:
“Allah için, kullarına, güçlerinin yetme¬diği şeyi teklif etmek caizdir. Mutezile bu görüşte değildir. Eğer bu caiz olmasa, Bakara sûresinin son âyetinde olduğu gibi, müminler için;
“Rabbimiz, bize gücümün yetmediği şeyleri yükleme.” [406] şeklinde bir istekte bulunmak caiz olmazdı. Yine Allah Teâlâ, Ebû Cehl'in Hz. Peygamber'i tasdik etmeyeceğini haber verdiği halde, Hz. Peygamber'in bütün sözlerine inanmasını emretmiştir. Bu cümleden olarak Ebû Cehil Hz. Peygamber'i doğrulamıyacağına göre Hz. Peygamber'e nasıl inanırdı? Bu mümkün değildir.” Bir başkası da aynı görüşü zikretmiştir, fakat Ebû Cehil yerine Ebû Leheb demiştir. Uygun olanda budur.
İbn-i Humam devamla şöyle diyor: “Birinci delilin, yani tekli¬fin münakaşa konusu olmadığı apaçıktır. Zira gücünün yetmediğinin kula teklif edilmesinin mümkün olmadığına hükmedenlere bir dağı yüklemek ve bu yükün altında ezmek caizdir. Fakat Mûtezile'ye gö¬re, yaptığı kötü ameli karşılığında çeşitli şekillerde vücub yolu ile kulun azab edilmesi caiz olduğu için, gücü yetmediği bir işi kula teklif etmek de caiz değildir. Yani Mûtezile'ye göre kul bir kötülük yaparsa bu kötülüğü karşısında Allah Teâlâ'nın, onu azaba sokması vaciptir. Böyle bir düşünceyi caiz görüyorlar. Binaenaleyh, kula gücünün yetmediği şeyi teklif etmek caiz değildir diyorlar. Allah Teâlâ'dan kula gücünün yetmediğini teklif etmesini kabul etmeyen Hanefilere göre yine musibetler karşısındaki vaadi icabı bir ihsan-ı ilâhi olarak böyle bir teklif caiz değildir. Meselâ Allah Teâlâ'nın ku¬la bir dağı yüklenmesini teklif etmesi ve bu işi yapmadığı takdirde azab etmesi caiz değildir. Eş'ariler ise:
“Allah, hiç kimseye, gücünün yetmediğini teklif etmez.” [407] âyetine da¬yanarak bunu caiz görmüşlerdir. Yani teklif etmesi caizdir, fakat Allah teklif etmez. Bu, nassa dayanarak, gücünün yetmediği şeyi kula teklif etmenin aklen caiz olduğunu söyleyen Eş'arîler, her ne kadar aklen caiz ise de bunun naklen mümkün olmadığını savunu¬yorlar. Zira böyle olmazsa, Allah Teâlâ'nın verdiği haberin aksinin vukubulması gerekirdi diyorlar. Kulun kudreti dahilinde olduğu hal¬de kendi iradesiyle Allah Teâlâ'nın emrini yerine getirmediğinden, daha önce Allah katında bu işin vaki olmayacağı itibariyle bir işin vukuunun muhal oluşunda ise bir ihtilâf yoktur. İman etmeyeceğini ön¬ceden bildiği ve haber verdiği halde Ebü Cehil ve benzeri kâfirlere iman, teklifinde bulunmak gibi. Zira daha önce de geçtiği üzre, önceden bir işin neticesini bilmenin, mükellefin kudretinin yok olma¬sında bir tesiri yoktur. Ve bu Allah'ın bilgisi kulu muhalif hareket etmeğe zorlamamaktadır.
Bu esasa dayanan meselelerden biri de şudur: Allah Teâlâ her hangi bir kötülük veya sevap olmadan yaratıklara azab edebilir, onlara acı çektirebilir. Mutezile bu görüşe karşı çıkarak, karşılık¬sız sevap, yahut kötülüksüz azabı caiz görmemişlerdir. Hatta, eğer böyle olmazsa, Allah'ın hikmetine lâyık bir cürüm şeklinde düşünül¬mesi gerekirdi. Bu sebeple Mutezile, hayvanların birbirinden intikam almasını, hak almasını caiz görmüşlerdir.
Daha önce de geçtiği üzere, Allah Teâlâ hakkında zulüm düşün¬mek muhaldir. Hiç bir suretle Allah Teâlâ'ya bir şeyi yapmak vacip olmaz. Onun işleri ya adaleti, yahut fazlı ve ihsanı gereğidir.

Peygamberlerin Îman Üzerinde Öldüğü Kesindir:

(Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem iman özerinde öl¬müştür.)
Peygamber aleyhissalâtü vesselam peygamberlerden biri olma¬sı ve peygamberlerin de başlangıçta ve sonunda küfürden korunmuş bulunması sebebiyle bizim peygamberimizin iman üzerinde öldüğü¬ne inanırız. Bazı harikalar ve olgun hallerde güzel ibadetler zuhur etse de, Hz. Peygamberin dışında kalan Allah'ın velileri, saf kulları¬nın iman üzerinde öldüklerine kesinlikle hükmedemeyiz. Zira böyle kulların durumu Allah katında açıktır. Fakat insanlar üzerine ka¬palıdır. Hatta bu sebepten Cennetle müjdelenen on sahabi ve benze¬ri sahabiler sonunda hallerinin değişmesinden ve kötüye varmasın¬dan korkarlardı.
Bil ki Selefin, bir kimsenin Cennetlik olduğuna şahitlik etmek hususunda üç türlü görüşü vardır: Birincisi, peygamberlerden başka hiç kimse için Cennetlik denilemez. Bu görüş Muhammed b. Hanefiyye ile Evzaî'den nakledilmiştir. Bu, kesindir, üzerinde herhangi bir münakaşa yoktur. İkincisi, her mümin için Cennetle şahadet edilir. Bunun hakkında da nas vardır. İlim adamlarının çoğunluğu bu gö¬rüştedir. Ancak bu zannî bir hüküm ifade eder. Üçüncüsü; Buhari ve Müslimde geçtiği üzre, müminlerin şahid olduğu kişiler için de Cen¬netlik denilebilir. “Hz, Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bir cena¬zeye rastladı ki onu hayırla andılar ve bu cenaze için “Vacib oldu” buyurdu. Başka bir cenazeye uğradığında onu da “Kötülükle” andılar. Bu cenaze için de yine “Vacib oldu” buyurdu. Bunun üzerine Hz. Ömer:
“Yâ Resûlellah, vacip olan nedir?” diye bir soru sordu. Hz. Peygamber de:
“Bu hayırla andığınız cenazeye cennet vacip olmuş¬tur. Şu kötülükle andığınız cenazeye de cehennem vacip olmuştur. Sizler, Allah'ın yeryüzündeki şahidlerisiniz.” Buyurdu.
Bu zahirî ve zannî bir meseledir. Doğrusunu Allah Teâlâ bilir.

Ebu Tâlib'in Kafir Olarak Ölmesi :

Ebû Talib Hz. Peygamber'e iman etmemiştir. Rivayet edildiğine göre Ebû Tâlib'in vefatı yaklaşınca Hz. Peygamber sallellahu vesellem yanına geldi. O sırada Ebû Cehil ve arkadaşları Ebû Talib’in yanında idi. Hz. Peygamber amcasına:
“Ey amca! Allah senin için delil olacak kelimeyi Şehadet kelimesini söyle.” dedi. Bu esnada Ebû Cehil, Ebû Tâlib'e hitaben:
“Abdül-Muttalib'in milletinden yüz mü çeviriyorsun?” diyerek müdahale etti ve bu söz orada bir kaç kerre tekrarlandı. Nihayet Ebû Tâlib en sonunda:
“Ben Abdül-Muttalib'in milleti üzerindeyim.” diyerek (Lâ ilahe illellah) demeyi kabul etmedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem:
“Bana bir yasak gelmedikçe vallahi senin için istiğfar edeceğim.” bu¬yurdu. Bunun üzerine:
“Müşriklerin cehennemlik oldukları belli olduktan sona, müş¬rikler akraba da olsalar, ne peygambere, ne de müminlere, onlar için istiğfar etmek yoktur.” [408]
Yâni küfür üzerinde öldükleri beli olduktan sonra onlar için Allah'tan mağfiret dilemek yoktur. Hz. Peygamber, ölümü anında Ebû Tâlib'e iman teklif edince, Ebû Tâlib'in bu teklifi kabul etme¬mesi üzerine Allah Teâlâ onun hakkında şu âyeti indirdi:
“Şüphesiz sen, istediğini doğru yola sevk edemezsin. Lâkin Al¬lah dileyeni doğru yola iletir.” [409]

Hz. Peygamberin Çocukları.

(Tâhir, Kasım ve İbrahim, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in oğulları idi. Fatma, Zeynep, Rûkiyye ve Ümm-i Gülsüm de kızları idiler. Allah hepsinden razı olsun.)
Kasım Hz. Peygamber'in ilk çocuğu olup peygamberliğinden önce dünyaya gelmişti. Hz. Peygamber onun adı ile künyelenmiştir. Bu oğluna nisbetle ona “Eb'ul-Kâsım” denilmiştir. Kasım, yürüme çağı¬na gelinceye kadar yaşamıştır. Bir rivayete göre ise iki sene yaşa¬mıştır. Bineğe binecek yaşa kadar yaşadığını söyleyenler de vardır. Fakat en doğru görüş, 17 ay yaşadığı ve Hz, Peygamberin peygamber¬liğinden evvel vefat ettiğidir. Faryabî'nin “Müstedrek”inde, Kasım'm İslâmiyet devrinde vefat ettiği hakkında bir rivayet nakledilmiştir. Kasım, Hz. Peygamber'in çocukları içinde ilk vefat edendir. Zübeyr b. Bekkâr'ın naklettiğine göre, Hz. Peygamber'in Kasım ve İbrahim'¬den başka Abdullah isimli diğer bir oğlu daha vardı ki Mekke'de bu¬lunduğu sırada küçükken vefat etmişti. Bu oğlu Tâyyib, Tâhir adını da taşımaktaydı. Bunlarla birlikte üç ismi vardı. Neseb âlimlerinin çoğunun görüşü de budur. Ebû Amr da bu görüştedir. Dârekutnî: en doğrusu da budur, Abdullah'a Tayyib ve Tahir de denilmekteydi. Çünkü Peygamber Efendimizin peygamberliğinden sonra doğduğu için ona Tayyib ve Tahir de denilmektedir. Dârekutnî ve diğerlerinin söylediği gibi; Abdullah, Tayyib ve Tahir'den ayrıdır, diyenler de var¬dır. Bir rivayete göre, Hz. Peygamber'in bir batında dünyaya gelen Tayyib ve Mutayyib isimli ikiz iki oğlu ile, yine bir batında dünyaya gelmiş Tahir ve Mutahhir isimli bir başka çift oğulları daha vardı. Nitekim “Safve” adlı kitabda da bu şekilde yazılmıştır.
İbrahim isimli oğlu, aslında Mısırlı bir cariye olan hanımı Mâr'ia' dan dünyaya gelmiştir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem İb¬rahim'in vefatından sonra onun hakkında şöyle demiştir:
“Kalb mah¬zun olur, göz yaşarır. Allah'ın, gücüne gidecek söz söylemeyiz. Ey İbrahim! Şüphesiz biz, senden ayrıldığımıza üzgünüz.” [410]
Hz. Peygamberin bu oğlu İbrahim 70 günlük yahut daha çok günlük iken vefat etmiştir. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem cenazesini kıldırmış ve Baki' mezarlığında defnetmiş, Hz. Peygam¬ber: “Önceden gönderdiğimiz kardeşimizin yanına defnedelim.” bu¬yurmuş ve süt kardeşi Osman b. Maz'ûn'un yanında defnetmiştir.
Zeynep, Hz. Peygamberin kızlarının en büyüğü idi. Çoğunluğun görüşü budur. Bazılarına göre de Rûkıyye, kızlarının en büyüğü idi. Ebû İshak'a göre, Zeyneb Hz. Peygamber otuz yaşında iken dünyaya gelmiştir ve İslâmiyet devrine ulaşmış olup Medine'ye hicret de etmiştir. Zeyneb, kocası ve teyzeoğlu Eb'ul-Âs Lâkit'in yanında Hic¬retin sekizinci senesinde vefat etmiştir. Ali isimli bir çocuğu dünya¬ya gelmiş, fakat bu çocuk küçükken vefat etmiştir. Hilim sahibi bir hanımdı. Mekke fethedildiği zaman Hz. Peygamberin bindiği deve¬nin arkasında idi. Bir çocuğu da Ümame isimli kızı idi. Hz. Peygamber'in sabah namazını kılarken onu omuzuna aldığı bahsedilen ço¬cuk budur. Rükûa gidince onu yere kor, başını secdeden kaldırdığı zaman ise yine omuzuna alırdı. Hz. Fatma'nın vefatından sonra Hz. Ali onunla evlenmişti.
Betûl adıyla da anılan Fatımat'üz-Zehrâ, Hz. Peygamber kırkbir yaşında iken dünyaya gelmiştir. Yukarıdaki metinde Zeynep'ten önce zikredilmesinin sebebi, rütbe bakımından daha üstün olmasına binaendir. Merfu olarak gelen bir hadis-i şerifte rivayet edildiğine gö¬re, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyurmuştur:
“Fatima'ya bu adın verilmesinin sebebi, Kıyamete kadar Allah Teâlâ O'nun zürriyetini Cehennem âteşinden koruduğu içindir.” (Hafız ed-Dımeşki bu hadisi tahric etmiştir.)”
İmam Nesaî'nin merfu olarak rîvayet ettiğine göre ise Hz. Pey¬gamber, Fatıma'ya bu adın v

İnançtaki Şüpheleri Gidermek:

(Bir kimse Tevhid ilminin ince noktalarında bir şüphe içine gi¬rerse, soracağı bir âlim buluncaya kadar o durumda, Allah katında en doğrusu hangisi ise ona inanıyorum, demesi gerekir. Kendisinden bilgi öğreneceği ilim adamını aramak işini tehir etmek caiz değildir. Böyle bir kişi, sorup araştırmadan beklediğinden ötürü mazur ka¬bul edilemezi Allah'ın sıfatlarından herhangi biri hakkında bilgi sa¬hibi olmadığı halde bir ilim adamını araştırmayıp beklerse, bir şüp¬he mânasına geleceği için böyle bir kimse kafir olur.)
Tevhid ilminin inceliklerinden maksat, imana aykırı düşen ve imanı sarsan şüpheler ve inkâr durumlarıdır. Âhirete iman etmekle ilgili hususlardır. İmam Âzam Şeriata ait bazı hükümlerde duraklamış bir şey söylememiştir. Çünkü bunlar İslâm Şeriatı dahilinde olan hükümlerdi. Ahkâma dair meselelerde duraklamak ve ihtilâfa düş¬mek rahmettir. Tevhid ve İslâm inancına ait meselelerde ihtilâfa düşmekse sapıklıktır, bidattir. Şeriata ait hüküm ihtiva eden meselelerdeki hatalar affedilir, belki bu hükmü çıkaran sevap da alır. Fakat Tevhid inancına ait meselelerdeki hükümlerde hataya düş¬mek küfürdür, günahtır. Bu hataya düşenler de mecur değil mezurdur. Yani günahkârdır.

Miraca İnanmak:

(Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in Miraç haberi hak¬tır. Miracı inkâr eden bidatçı, sapıktır.)
Yani Hz. Peygamber'in cesedi ile birlikte göğe doğru Allah'ın di¬lediği yüksek makamlara kadar çıkması gerçektir. Bu husustaki hadis-i şerif çeşitli yollardan sabit olmuştur. Bu haberi kabul etmeyip reddeden sapıklıkla bidatciliği toplamıştır. “El-Hulâsa” adlı kitapta şöyle deniliyor: “Kim Miracı inkâr ederse, bakılır, eğer Mekke'den Beyt-i' Makdis'e kadar olan İsra kısmını inkâr ederse kâfirdir. Beyt-i Makdis'ten daha yukarı çıkışını inkâr ederse kâfir olmaz. Yani İsrâ olayını inkâr eden kâfirdir. Çünkü bu kısım âyetle sabittir. Miraç olayını inkâr eden kâfir olmaz. Çünkü Hadis ile sabittir, Sünnetle sa¬bittir. Âyetin hükmü kesindir. Hadisin rivayet ve dirayeti ise zannîdir. Ben bu mesele hakkında kısa bir, risale yazdım ve bu risaleye “EI-Minhâc'ul-Ulvî Fil-Mîrâc'in-Nebevî” adım verdim. “Akâid” kita¬bının şârihi Taftazanî, Hz. Âişe'nin:
“Miraç gecesi Hz. Peygamber'in cesedi uzaklaşmadı.” sözünün manasını: “Cesedi ruhundan ayrılmadı belki ruhu ile birlikte idi” şeklinde tevil etmiş olması çok garibtir. Bunun garibliği açıktır. Bu sözün en sağlam tevili şöyledir: Miraç, Hz. Âişe henüz doğmadan, Hz. Peygamberin peygamberliğinin ilk yıllarında vuku bulmuştur. Yahut şöyle denilebilir: Mîrac birkaç de¬fa vuku bulmuştur. Hatta Hz. Peygamber'in Miraç'ta vardığı son noktalar hakkındaki rivayetler de bu sebepten değişiktir. Bir riva¬yete göre, Cennet'e kadar, bir rivayete göre, Arş'a kadar; bir rivaye¬te göre, Arş'ın üstüne kadar gitmiştir. Arş'ın üstü; “Denâ Fetedellâ, fekâne kâbe kavseyni ev ednâ.” makamıdır.
İbn-i Kayyım'm vehmettiği gibi bu vakanın bir kaç kerre vu¬kuundan, her kerresinde namazın farz olması lâzım gelmez.

Deccal, Ye'cüc-Me'cüc'ün Çıkması Ve Hz.Îsa (a.s.) İnmesi.

(Deccalın çıkması, Ye'cüc ile Me'cüc'ün çıkması, güneşin batı¬dan doğması, İsa aleyhisselâmın gökten inmesi ve sağlam haber¬lerle geldiği üzre diğer Kıyamet alâmetlerinin ortaya çıkması hak¬tır, olacaktır. Allah dileyeni doğru yola sevk eder.)
Ye'cüc ve Me'cüc hakkında Allah Tealâ şöyle buyuruyor:
“Nihayet Ye'cüc ve Me'cüc seddi açılıp da her tepeden saldırdık¬ları ve hak olan vaad yaklaştığı zaman, işte o vakit kâfir olanların gözleri hemen dikilecek.” [415]
Güneşin batıdan doğması konusunda da Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Rabbinin mucizelerinden (Kıyamet alâmetlerinden) biri geldi¬ği zaman, evvelce iman etmemiş, yahut imanında bir hayır kazanma¬mış olan kimseye, o gün iman etmek hiç bir fayda vermez.” [416]
Yâni güneş batıdan doğduğu zaman, kâfirlere iman fayda vermeyecektir. Tevbe etmemiş bulunan günahkârların tevbeleri kabul olmayacaktır. İsa aleyhisselâm hakkında Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Isa’nın inişi, Kıyamet alâmetlerindendir.” [417]
“Yahudi ve Hıristiyanlardan hiç kimse yoktur ki, ölümünden evvel İsa'ya iman etmiş olmasın.” [418]
Kıyamet kopacağı zaman Hz. İsa yeryüzüne inecek ve böylece bütün milletler gerçekten İslâm milleti olarak tek bir millet haline gelecektir.
İsa aleyhiselâm gelmeden önce Mehdi, Mekke ve Medine Harem¬lerinde ortaya çıkacak, sonra Kudüs'e gelecek. Ondan sonra Deccal gelip onunla beraber bulunacak, İsa aleyhisselâm da Dımeşk'de Doğu Minaresinden inerek Deccal'i ölürmeğe gelecek ve Deccal'i ora¬da bir darbe ile öldürecek. İsa aleyhisselâm yeryüzüne inince tuz su¬da eridiği gibi Deccal da eriyip gidecek. Bundan sonra İsa aleyhis¬selâm Mehdi radıyallahu anh ile buluşacak. Bu arada namaz kılına¬cak Mehdi namazı kıldırması için İsa aleyhisselâm'a, işaret edecek, fakat İsa aleyhisselâm; bu namaz senin için kılınıyor, diyerek maze¬ret belirtecek ve sen bu namazı kıldırmaya benden daha lâyıksın, diyecek. İsa aleyhisselâm'ın Hz. Peygamberin şeriatına uyduğu orta¬ya çıkması için Mehdî'ye uyacak, böylece beraber namaz kılacaklar¬dır. Nitekim Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bu manaya şu şekilde işaret buyurmuşlardır:
“Eğer İsa aleyhisselâm hayatta ol¬sa, onun için bana uymaktan başkası caiz değildi.” [419]
Allah Teâlâ da bu noktayı şu şekilde açıklıyor:
“Hem Allah, vaktiyle peygamberlerden şöyle bir söz almıştı. Celalim hakkı için size Kitap ve hikmet verdim. Sonra size, beraberinizde getirdiğinizi tasdik eden bir peygamber geldiğinde mutlaka ona iman edeceksiniz ve her halde ona yardımda bulunacaksınız; bunu ikrar ettiniz mi? Ve bu ağır ahdimi üzerinize alıp kabullendiniz mi? buyurdu.” [420]
Tayalisî'nin “Müsned”inde rivayet ettiğine göre, İsa aleyhisse¬lâm, yeryüzünde kırk sene kalacak sonra ölecek. Müslümanlar Cena¬ze namazını kılıp onu gömecekler. Başka ravilerin rivayet ettiklerine göre, İsa aleyhisselâm, Hz. Peygamber ile Hz. Ebûbekir’in katilleri arasında defnedilecek. Bir rivayete göre ise, Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer arasında gömülecektir. Peygamberlerin kanatları arasına gi¬ren Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer'e ne mutlu! Bir rivayete göre İsa aley¬hisselâm, yeryüzünde yedi sene kalacaktır. En doğrusu da budur. İlk rivayetteki kırktan maksat, göğe çıkmadan evvel ve sonraki kalışıdır Zira İsa aleyhisselâm otuzüç yaşında iken göğe kaldırılmıştır. Yedi seneyi buna eklersek, kırk yaşında eder. “Şerh'ul-Akâid”de şöyle de¬niliyor:
“En doğrusu, İsa, aleyhisselâm, insanlara namaz kıldıracak, onlara imamlık yapacak ve Mehdî de ona uyacaktır. Çünkü İsa aleyhisselâm daha üstündür, dolayısıyla onun imamlığı daha evlâdır.” Şerh'ul Akâid'in söylediği bizim dediğimize aykırı değildir.
Sonra Ye'cüc ve Me'cüc çıkacak ve İsa aleyhisselâm'ın duası bereketiyle Allah Teâlâ onların hepsini yok edecektir. Sonra müminler ölecekler ve güneş batıdan doğacaktır. Daha sonra Kur'an göğe kaldırılacaktır. Nitekim İbn-i Mâce Huzeyfe'den şu hadis'i rivayet et¬miştir.
“Yeryüzünden kaldırılmadan evvel Kur'an okuyun. Zira Kur'an yeryüzünden kalkmadıkça Kıyamet kopmayacaktır. Ashab sordu¬lar: Bu mushaflar kaldırılacak. Fakat, kalblerde mahfuz olan Kur'an nasıl olacak? Buna karşılık Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyurdu:
“Gece yatacaklar sabah kalkınca Kur'an kalblerinden silinecek ve fakat biz bir şey biliyorduk, deyip şiire dalacaklar.” [421]
Kurtubî demiştir ki; bu durum, ancak İsa aleyhisselâmın ölü¬münden, ve Habeşlilerin Kabe'yi yıkmalarından sonra vuku bula¬caktır. Bu makam, bu durumları açıklama makamı değildir.
Yukarıdaki metinde İmam Âzam inançla ilgili sözünü halis ve has hidayet isteği ile bitirdi. Biz de başlangıçtaki durumun sonuna kadar devam etmesi için güzel bir son istemekte ona uyarak AlIah Teâlâ'dan af ve afiyet isteriz.
Sonra bil ki, İmam Âzam rahimehullah hayatta iken “Fıkh-ı Ekber”i, ölüm zamanında da “el-Vasıyye” adlı kitaplarını yazmıştır. Bu vasıyyetlerin ibarelerini tam olarak zikrettim. Hilâfiyata ait mese¬lelerden de olsa, inanılacak hususları açıklamada mutlaka zikredil¬mesi gereken bazı mülhak meseleler vardır ki, bunlarla maksat ta¬mamlansın, inançlar kemal bulsun. Bu meseleleri zikredelim:
Usul-i Dîn'in tarifi şöyledir: “İnanılması gereken şeylerden, bah¬seden bir ilimdir.” Din usulü ilmi iki kısımdır. Bir kısmını bilmemek imana zarar verir. Allah Teâlâ'nın selbi ve sübutî sıfatlarını bil¬mek, risalet ve nübüvveti bilmek, âhirete ait bazı işleri bilmek gibi. İkinci kısmını bilmemek ise imana zarar vermez. Peygamberleri me¬lekler üzerine üstün tutmak gibi. Bir eserinde Subki bu hususu zikretmiş, şöyle demiştir. Bir insan ömrü boyunca bir peygamberin meleklerden üstün olmadığını hatırına getirmese, Allah Teâlâ bu hu¬susu ondan sormayacaktır. “El-Makasıd” sahibi kelâm ilmini şöyle tarif etmiştir: “Dinî inançları kesin delillerinden öğrenmek ve bilmek¬tir.” Yukarıda geçen ikinci kısım inanılacak hususlar birinci kısma ilâve edilen hususlardır. Dileyen önceden zikrettiklerimize inan¬makla yetinsin; dileyen, çok faydalanmak isteyen de ilâve ettikleri¬mize müracaat etsin. Bu ilâve edilen hususlardan biri peygamberler¬den bazılarının bazısı üzerine üstün tutulmasıdır. Tafsilâtına girme¬den bu husus kesindir. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Şu peygamberlerden bazısını bazısı üzerine üstün kıldık.” [422]
“Muhakkak biz, bazı peygamberleri bazısı üzerine üstün kıl¬dık.” [423]
Bu üstün kılma şu dünyaya ait malın çokluğu ile değil, gizli ilim denilen ledünni bilginin çokluğu sebebiyledir. Yahut da geniş hüküm tariki iledir. Üstün kılma kesin olduğu halde üstün kılma yönleri hakkındaki bilgi ise zannîdir. Güvenilir inanç şudur ki, yaratıkların en üstünü Allah'ın sevgili kulu Hz. Muhammed Mustafa'dır. Bazı alimler bu hususta icma bulunduğunu iddia etmektedirler. İbn-i Abbas radıyellahu anh buyuruyor ki;
“Allah Teâlâ, Hz. Muhammed sallellahu aleyhi vesellem'i gök ehli ve bütün peygamberler üzerine üstün kılmıştır. Tirmizî ile Müslim'in Enes radıyellahu anh'dan riva¬yet ettikleri hadis-i şerifte ise şöyle buyuruluyor.
“Kıyamet gününde ben Âdem'in çocuklarının büyüğüyüm. Öğünmek yoktur.” [424]
İmam Ahmed, Tirmizî ve İbn-i Mâce bu hadise şu ibareyi ilâve etmişlerdir:
“İki elimde “Livâul-Hamd” sancağı bulunacaktır. Öğünmek yoktur.” Âdem'den başka bütün peygamberler benim sancağım altında bulunacaklardır. Yer yarılınca ilk çıkacak olan benim? öğünmek yoktur. İlk şefaat yetkisi verilen ve ilk şefaat eden ben olaca¬ğım, iftihar etmek yoktur.” [425]
Tirmizî ise Ebû Hureyre'den şu ibare ile bu hadisi nakletmiştir:
“Yer yarılınca ilk olarak çıkacak olan benim. Bana Cennet elbisele¬rinden bir ipek elbise giydirilecektir. Sonra Arş'ın sağ tarafından kalkacağım. O günde bu makamda benden başka yaratıklardan hiç bir kimse bulunmayacaktır.”
“Beni Musa aleyhisselâm üzerine üstün kılmayın.”,
“Peygamber¬ler arasında üstünlük bakımından bir ayırım yapmayın.”
“Hiç bir kula, ben Yunus b. Metta'dan hayırlıyım demek, yakışmaz.” tarzın¬da rivayet edilen hadisler, Mirkât şerhi Mişkât adlı kitapta açıkladı¬ğımız üzere tevil edilmiştir. Bu açıklamanın özeti şöyledir: Bu hadis-lerdeld yasaklama, peygamber hakkında noksanlığa sebep olacak tarzda ve bir hasımlık şeklinde üstün kılmadır. Müslim şerhinde Ne¬vevî'nin zikrettiği gibi bu hadisler ilimden evvel gelmiştir, yahut te¬vazu için söylenmiştir tarzındaki tevili Cumhur güzel görmemiştir.
“Akîdet'üt-Tahavî” sarihi demiştir ki;
“Beni Yunus b. Metta'ya üstün tutmayın.” hadisi hakkında bazı âlimler, bana çok mal veril¬medikçe tefsir etmem demişler ve istedikleri bu mal verildikten son¬ra ancak şöyle tefsir etmişlerdir: Yunus b. Metta'nın Allah'a balığın karnında iken yakınlığı, Muhammed sallellahu aleyhi vesellemin Mîraç'ta iken Allah'a yakınlığı gibidir. Bu tefsiri onlar büyük bir açık¬lama saymışlardır. Aslında bu, onların Allah'ın ve Resulullah'ın ke¬lâmını bilmediklerine delil teşkil eder.

Miraç Ve Allah'a Mekân İsnadı:

Şüphe yok ki, İsra makamı, Musa aleyhisselâm'ın mikatından daha üstündür. Nerde kaldı ki Yunus b. Mettâ'nın makamından üs¬tün olmasın. Ancak bizim sözümüz, her halde ve her makamda ikisinin yani Hz. Peygamber ve Hz. Yûnus'un Allah Teâlâ'ya yakın¬lıklarının eşit olduğudur. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Nerede bulunursanız Allah sizinle beraberdir.” [426]
“Biz kula şahdamarından daha yakınız.” [427]
“Allah, kullarının üstünde galibtir, yegane hüküm ve hikmet sahibidir.” [428] anlaşıldığına göre Allah Teâlâ'nın kulları üzerine yük¬selmesi, mekân bakımından yükseklik değil, mertebe ve makam bakımından yüksekliktir. Yani şânı yüce olmak demektir. Ehl-i Sünnet vel-Cemaat âlimleri ile Mutezile, Havariç vesair İslâm taifelerince de durum bu şekilde tesbit edilmiştir. Diğer bidat taifeleri de aynı görüştedir. Ancak, Allah Teâlâ’ya cihet ispat eden Hanbelilerle Mücessimeden bir taife bu görüşte değildir. Allah Teâlâ onların isnad et¬tiklerinden uzaktır.
Şârih ne tuhaftır ki Allah Teâlâ'nın yüceliğini ispat etmekte:
“Şüphesiz bu Kur'an'ı, Emin ruh Cebrail, korkutuculardan olasın di¬ye, senin kalbine indirdi.” [429] âyetini delil getiriyor. Müellifin bu âyet¬le Allah Teâlâ'nın yücelik sıfatını ispat etmeye çalışmasının garibliği apaçıktır. Zira nüzul ve tenzil kelimeleri alâ harf-ı cerri ile mütâaddi olurlar. Burada Kur'an'ın gökten inmesinden murad edilen, Hz. Pey¬gamber sallellahu aleyhi vesellem'in kalbine indirilen kelâmın yüceliğidir. Bu konuda bir çekişme bahis konusu değildir. Kelâmın yüce¬liğinden Melik ve Allâm olan Allah Teâlâ'nın mekânının yüceliği yani ona yüce bir makam ispatı lâzım gelmez. Favk ve uluv gibi sıfatlara delâlet eden bazı âyet ve hadisleri zikrettikten sonra: “Selef âlimle¬rinin, yücelik sıfatını ispat etme konusundaki sözleri çoktur.” sözü bizce de müsellemdir. Ancak selef âlimlerinin, Allah'a yücelik, yük¬seklik sıfatı ispat etmeleri mekânın yüceliği ile tevil edilmiştir.
Sonra şarih şöyle diyor: Bu delillerden biri Ebû Muti' el-Belhi'den nakledilen şu rivayettir. Ebû Muti' Ebû Hanîfe'ye: “Allah'ın, yerde mi gökte mi olduğunu bilmiyorum.” diyen kişiden sormuş; Ebû Hanife de: “Kâfir olmuştur, zira Allah Teâlâ şöyle buyuruyor”:
“Allah Arş üzerinde duruyor.” [430] Allah'ın Arşı ise yedi kat göğün üs¬tündedir.” buyurdu.
Ben derim ki; Ebû Hanîfe “Eğer bir kimse, Allah Teâlâ Arş üze¬rindedir, fakat Arş'ın gökte mi yerde mi olduğunu bilmiyorum.” derse, kâfir olduğunu söylemiştir, Çünkü o, Allah'ın gökte olduğunu inkâr etmiştir. Allah'ın gökte olduğunu inkâr eden kişi ise kâfirdir. Zira Allah Teâlâ yücelerin yücesindedir. Allah Teâlâ yüksekten çağrılır, aşa¬ğıdan değil.”
Buna cevabımız şöyledir: İmam Abdusselâm, “Hallür-Rumûz” adlı kitabında İmam Âzam'ın şu sözünü kaydediyor:
“Kim Allah'ın yerde mi gökte mi olduğunu bilmiyorum derse, kâfir olur. Çünkü bu söz, Allah'ın bir mekânı olduğu düşüncesini akla getirir. Allah'ın me¬kânı olduğunu düşünen kimse ise Allah'ı yaratıklara benzeten ki¬şidir.”
Şüphe yok ki Abdullah b. Selâm ilim adamlarının büyüklerinden biri olup güvenilir bir âlimdir. Şarihin naklettiğine değil, onun naklettiğine itimat etmek gerekir. Ebû Muti, aynı zamanda Hadis âlimlerince hadis uydurucusudur.
Hulâsa, sarih Ebû Mutî teşbih'i nefy etmekle beraber Allah'a yüksek bir mekân isnad ediyor. Bu konuda Bidat ehli bir taifeye uymuştur. Daha önce geçtiği üzre Ebû Hanîfe Müteşâbih sıfatlara inanır ve tavilinden sakınırdı. Allah Teâlâ'yı bu sıfatların zahirî manasından da tenzih eder, dolayısıyla Selef âlimlerinin görüşünde olduğu gibi bu husustaki bilgiyi Allah Teâlâ'ya havale eder. Halef âlimlerinin çoğunluğunun görüşü de budur. Selefin Mezhebi daha sağlam, daha doğru ve daha kuvvetlidir.
Şarihin sarf ettiği şu söz de ne tuhaftır. “Mekâneh” kelimesi mekanın müennesidir. Bu şekilde şârih ikisinin de mana bakımından bir olduğunu kasdediyor, manevî menzile ile hissî mertebe arasında bir ayırım yapmıyor. Bununla beraber şu hadis-i şerifi de getiriyor.
“Sizden biri, Allah katındaki menzilesinin ne olduğunu bilmek isterse, Allah'ın kalbindeki yerine ve menzilesine baksın. Allah Te¬âlâ kulunun kendisine kalben yakın olduğu nisbette kulunu kendi¬sine yaklaştırır, ona bir derece verir.” [431]
Bu hadis-i şerifi getirdikten sonra diyor ki; Allah Teâlâ'nın kulun kalbindeki yeri, kalbindeki Allah sevgisi, Allah marifeti ve saygısıdır.
Şarihin bu düşüncesi Hz. Peygamberin:
“Bir şeyi sevmen, kör ve sağır eder.” hadisinin mefhumu kabilindendir, Îmam'ul-Haramayn'den, Allah'ın yücelik ve yükseklik sıfatının nefyi hususunda şöyle de¬diği sabit olmuştur: Allah Teâlâ var iken Arş yoktu. Allah Teâlâ ha¬len olduğu gibidir. Allah Teâlâ'nın mekan yönünden yüksekliğini nakzeden hususlardan biri de, Allah Teâlâ yer cihetinde olmadığı hal¬de secde esnasında kulun alnını yere koymasıdır. Kul başını secde için yere koyup, en yüksek olan Allah'ı noksanlıklardan berî kılanın, derken bu tenzihin mekân cihetinden olmadığını ittifakla ifade et¬miş oluyor. Bişr el-Merîsi'nin secdede: “Â'lâ ve esfel olan Allah'ı tesbih ederim.” söylemesi ise zındıklıktır, küfürdür. Allah'ın isimle¬ri hakkında ilhaddır. Garib olan husus şudur ki, şârih kendi batıl mezhebine göre duada elleri yukarıya doğru kaldırmayı Allah’ın yüksekte olduğuna delil getirmiştir. Bu düşünce ise reddedilmiştir. Çünkü gökyüzü duanın kıblesidir. Elleri göğe doğru kaldırmanın manası çeşitli nimetlere sebep olan rahmetin inme yeri olmasına binaendir. Eğer durum onun dediği gibi olsaydı, duada yüzümüzü gö¬ğe doğru yöneltmek gerekecekti. Halbuki şârih dua halinde, Allah Teâlâ'nın gökte olduğunu hatıra gelmemesi için bizleri bundan menetmiştir. Nitekim Allah Teâlâ'nın şu kavli de buna işaret etmektedir:
“Kulum benden sana sorduğu zaman (de ki), ben ona yakınım. Dua ettiği zaman dua edenin duasını kabul ederim.” [432]
“Ne tarafa yönelirseniz Allah'ın yüzü o taraftadır.” [433]
Şeyh Ebû Man en-Nesefî, bu konuda diyor ki; araştırıcı âlim¬ler; dua halinde elleri göğe doğru kaldırmanın halis bir kulluk oldu¬ğunu kararlaştırmışlardır. Şârih Allâme Sığnakî demiştir ki; bu söz rafızî, Yahudi, Kerrâmiye ve bütün Mücessime taifesinin Allah Te¬âlâ'nın Arş üzerinde bulunduğu noktasında dayandığı ve yapıştığı düşünceye cevaptır.
Bir kavle göre namaz kılarken Kabe bedenlerin kıblesi olduğu gibi dua anında Arş da kalblerin kıblesi olmuştur. Daha önce de geçtiği üzere bu düşüncenin kabul edilmesine imkan yoktur. Zira kul dua anında da kıbleye yönelmek, elleri göğe doğru kaldırmak ve yüzünü göğe doğru kaldırmamakla emredilmiştir. Daha önce de belirttiğimiz gibi gerçekten yöneliş ancak kalbten göklerin yara¬tıcısına karşı olur. Evet, duada ellerin göğe doğru kaldırılmasının sebebi gökler, rızık deposu olduğu içindir. Nitekim Allah Teâlâ bu konuda söyle buyuruyor:
“Sizin rızkınız göklerdedir.” [434]
Bununla beraber insan, maksadının hâsıl olacağı yöne yönelme¬ğe meyletme alışkanlığına sahiptir. Meselâ; devlet başkanı gibi. Or¬dusuna ve halkına rızık vaad ettiği zaman, devlet başkanının orada olmadığını kesinlikle bilmemelerine rağmen bütün insanlar onun hazinesine doğru yönelirler.

Hz. Peygamber'den Sonra En Üstün Peygamber.

Hz. Peygamberden sonra dedesi İbrahim aleyhisselâm diğer pey¬gamberlerden daha üstündür. Sahih bir hadiste geldiği üzre, yara¬tıkların en hayırlısı İbrahim aleyhisselâmdır. Bu hükümden bizim Peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi vesellem kendini tahsis ederek Tirmiz’nin rivayetine göre şöyle buyurmuş¬tur:
“Şüphesiz İbrahim Halilullah'tır. Ben ise Habibullah'ım.” [435] Geri kalanlar için yukarıdaki hadis-i şerif umumi olarak alınmalıdır.
Bil ki, dostluk sevginin kemalidir. Cehmiye taifesi, sevenle sevi¬len arasında ancak bir münasebet bulunması gerektiğine inandıkla¬rı için iki taraftan sevginin var olacağını inkâr etmişlerdir. Halbuki kadim olan Allah ile yaratılmış olan kul arasında sevgiyi gerektiren bir münasebet yoktur; İslâmda bu bidati ilk ortaya koyan ikinci Hic¬ri asır başlarında Ca'd b. Dirhem olmuştur. Bu sebeple Irak ve Şark Emiri Hâlid b. Abdülah el-Kuserî Ca'd'ı Vasıt'da boğazlamıştır. Kur¬ban Bayramında bir konuşma yaparak: “Ey insanlar! Kurban kesin. Allah kurbanlarınızı kabul etsin. Allah Teâlâ İbrahim'i halil edinme¬diğine inandığı için şüphesiz ben Ca'd b. Dirhem'i boğazlıyorum.” dedikten sonra hutbeden inip Ca'd'm kafasını kesti. Halid b. Abdillah'ın bu hareketi zamanındaki ilim adamlarının fetvası ile olmuş¬tur.
Bizim inancımız, Allah'ın muhabbeti, dostluğu diğer sıfatlarında olduğu gibi kendine layık olan şekildedir.Bazı alimler bu konuda icma bulunduğunu nakletmişlerdir.İbrahim aleyhisselam’dan sonra peygamberlerin en faziletlisi Nuh aleyhisselam, sonra Musa aleyhisselam, sonra da İsa aleyhisselam’dır. Şimdiye kadar zikredilen Hz.Muhammed, Hz.İbrahim, Musa, İsa ve Nuh aleyhisselam diğer bütün peygamberlerden üstündürler. Bu sayılan beş peygamber peygamberleri en faziletlisi olup “Ulül-Azim” olarak vasıflandırılmışlardır. Allah Teala bu peygamberleri iki yerde bir arada zikretmektedir. Allah Teala şöyle buyuruyor:
“Dini elbirlik tatbik edip ayrılığa düşmeyesiniz diye Allah Nuh'a tavsiye ettiğini ve sana vahy ettiğimizi, bir de İbrahim'e, Musa'ya, İsa'ya tavsiye ettiğimizi size şeriat yaptı.” [436]
Âyette önce Nuh'tan başladı. Çünkü o, Peygamberlerin (resulle¬rin) ilkidir. Sonra bizim peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa'yı zikretti, çünkü o, peygamberlerin sonuncusudur. Sonra da bunların arasındaki üç peygamberi zikretti. Doğrusu bizim peygamberimizden ve Hz. İbrahim'den sonra en üstünü Nuh aleyhisselâm, ondan sonra Musa aleyhisselâm, daha sonra da İsa aleyhisselâmdır. İbrahim aleyhisselâm'ın üstünlüğünü özel olarak yukarıda kaydetmiştik. Hocalar hocamız Celâleddin es-Suyutî, bu üç peygamberden hangisinin üstün olduğu hususunda bir rivayet bilmiyorum, demiştir. Başka bir yerde yine Allah Teâlâ şöyle buyuruyor: [437]
“Biz bütün peygamberlerden, Sen’den, Nuh’tan, İbrahim’den, Musa ve İsa’dan söz aldık.Onlardan sağlam bir söz aldık.”
Dört peygamber varlık alemine geliş sırasına göre zikredilmiş¬tir Bizim peygamberimiz ise önce zikredilmiştir. Çünkü Alem-i Şuhud'da onun derecesi hepsinden öncedir.
Sonra Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bütün insanlığa gönderilmiştir. Başka bir yerde buna tenbih etmiştim. Buna dair de¬liller cümlesinden olarak aşağıdaki âyetleri zikrediyoruz:
“Bütün âlemlere bir korkutucu olsun diye, kuluna Kur'an'ı indiren Allah'ın şanı ne kadar yücedir.” [438]
“İçlerinden kim, ben ondan başka bir ilâhım, derse, biz onu Ce¬hennemle cezalandırırız.” [439]
Müslim'de rivayet edilen bir hadis-i şerifte ise Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyuruyor:
“Ben bütün insanlara peygamber olarak gönderildim.”
Söyle bir itirazda bulunulabilir. Hz. Peygamber muannidlere ve zalimlere karşı kılınç kullandığı halde :
“Biz seni yalnız âlemlere rahmet olarak gönderdik.” [440] ayetinin mana¬sı nedir? Bu sorunun cevabı Zemahşerî'nin bir misal vererek söyle¬diği şu sözdür;
“Allah Teâlâ bol bir su akıtmıştır. Bir kısım insanlar bu sudan hayvanlarını da ziraatlarını da sulayarak hayat kazanır¬lar. Bir kısım insanlar da bu sudan faydalanmayı terk ederek hayat¬larını kaybederler. Su kaynağı haddi zatında Allah tarafından bir nimettir ve her iki fırka için rahmettir. Ancak tembeller bu nimeti kendileri için sıkıntı ve zorluk kabul ederek bundan mahrum olmuşlar ve faydalanmamışlardır.”
Şefaat hadisinin başında da:
“Ben Kıyamet gününde insanların en büyüğüyüm.” buyuruluyor. Nitekim Konevî de bu hadisi zikrettikten sonra şöyle di¬yor: “Belki en iyisi Allah Teâlâ'nın:
“İnsanlar için meydana cıkarünns en hayırlı ümmetsiniz.” âyetidir.
Bu âyeti delil kabul etmenin, önce zikrettiğimiz sözlere nisbetle kuvvetli olmadığı açıktır. Bunun açıklaması şöyledir. Hz. Peygamber'in ümmeti ümmetlerin en hayırlısı olunca peygamberlerin de en hayırlısı olur. Bu konuya Kaside-i Bürde sahibi de işaret etmiştir. Ka¬sidesinde şöyle diyor.
Resullerin en üstününe inanmamız sebebiyle ümmetlerin en ha¬yırlısı olduk.Bu nakli yönden böyledir. Aklî yönden ise “Şerh-u Umdet'in-Nesefî”de Allâme Konevî'nin ifade ettiği gibi, insan halkta ve cahillerde olduğu gibi ya noksan olur, yahut Allah dostlarında olduğu gibi kâ¬mil olur, fakat başkasını tekmile gücü yetmez. Yahut peygamberler¬de olduğu gibi hem kamil olur, hem de kemâle erdirici olur. Bu ke¬mal ve tekmil nazarî ve amelî kanunlara göredir. Nazarî kuvvet ba¬kımından esas kemalâtın başı Allah Teâlâ'yı tanımak ve bilmektir.
Amelî kuvvette kemal Allah Teâlâ'ya itaattir. Bir kimsenin mertebe¬si bu iki mertebenin olgunluk noktasında daha yüksek olursa onun velilik derecesi daha mükemmel olur. Bu iki mertebede başkasını mükemmel yapmada derecesi daha üstün olanın peygamberliği de üstün olur.
Durum böyle olunca deriz ki: Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in gelişi sırasında bütün şeriatların izi silinmiş, zulüm eser¬leri ortaya çıkmış, zulmün alâmetleri baki idi. Küfür yeryüzünün her tarafını kaplamış, batıl etrafını doldurmuştu. Araplar putları ilâh edinmiş, kızlarını gömmeyi uyulması gerekli bir kanun haline ge¬tirmişlerdi. O zaman yeryüzünde fesada çalışmak devam eden bir adet kan akıtmak yaygın bir tabiat, kaba kuvvetle yağma etmek geçerli bir ticaret idi. İranlılar ateşe tapıyor, anaları ile zina ediyor; Rumlar diğer beldeleri tahrib etmeğe devam ediyor, zafer kazandık¬ları ülkelerdeki vatandaşlara azab ediyor, enine boyuna yeryüzünün her tarafında hükümleri altına aldıkları insanların ırzını çiğniyor¬lardı. Dinleri putlara tapmak, adetleri insanlara zulmetmekti.
Hind halkının çoğunluğu putlara tapmaktan ve kendilerini ateşte yakmaktan başka bir şey bilmiyorlardı. Yahudiler dinlerinin esas¬larını tahrif etmek, Allah'ı yaratıklara benzetmek, ve Mesih'i (İsa'yı) yalanlamakla meşguldüler. Hıristiyanlar da hulul ve teslis inancı ile meşgul idiler.
Açık mucizeler ve işaretlerle ve parlak bir milletle takviye edil¬miş olarak Allah tarafından doğrulanan sadık peygamber Hz. Pey¬gamber sağlam bir din ile ve doğru bir yol ile açıkça aklın gereği olan sağlam, halis Tevhid inancına ve halis ibadetlere, adaletli adet¬lere, üstün siyasetlere, zalim vergileri ve bozuk âdetleri kaldırmaya çağırıcı olarak gönderilince bu fahiş cehaletler ve batıl sapıklıklar yok olup Tevhid inancına bağlı olan millet bayrağı ortaya çıkmış, eserleri baki kalmış, fertleri çoğalmış her yerde bu dinin esasları kuvvetlenmiş, lisanlar her tarafta Melik ve Allam olan Allah'ı bir¬lemeğe gitmiş, akıllar yaratıkların yaratıcısını bilmek hususunda aydınlanmış; halk dünya sevgisinden Mevlâ sevgisine dönmüştür. Peygamberliğin manası ilmî ve amelî kuvvet cihetinden noksanlık¬ları tamamlamak olunca, bu Hz. Peygamberin gönderilmesi sebebiy¬le Musa, İsa ve diğer peygamberlerdekinden daha mükemmel, daha meşhur, daha çok ve daha şümullü olmuştur. Musa aleyhisselâm'ın daveti yalnız İsrail oğullarına hasredilmiştir. Bize göre onlar, deni¬ze göre bir damla gibidirler. İsa aleyhisselâm'a ancak az bir cema¬at iman etmişti. Durum böyle olunca bildik ki Hz. Peygamber sallel¬lahu aleyhi vesellem peygamberlerin en üstünü ve velilerin dayana¬ğıdır.
Sonra demiştir ki; bir peygamber bütün velilerden daha üstün¬dür. Bir çok kavimler, veli peygamberden üstündür, dedikleri için san¬mışlardır. Onlar bu düşüncelerini Hz. Musa'nın Hızır aleyhisselâm'dan ilim öğrenmesine dayandırıyorlar. Ve buna göre, bir veli olan Hı¬zır'ın Musa aleyhisselam'dan daha üstün olduğuna hükmetmişlerdir. Biz buna karşılık deriz ki; Hızır bir peygamberdir. Bazılarının inan¬dığı şekilde eğer peygamber değilse yukarıda bahsedilen öğrenme durumu Musa aleyhisselâm hakkında bir imtihandır. Kitap ehli, bu âyette bahsedilen Musa, Musa b. İmran değildir; o Musa b. Metta'dır. diyorlar. Bir velinin, bir peygambere iman etmesi sebebiyle ve¬li olması, sonra da bu peygamberin o veliden daha aşağı mertebede bulunması mümkün değildir. Sonra Musa aleyhisselâm'ın, Hızır'dan bilgi edinmesinde aşağılanacak bir taraf yoktur. Çünkü ilmin art¬ması daima istenen şeydir.

Meleklerin İnsanlardan Üstünlüğü.

İnanç esaslarına ilâve edilen inançlardan biri de meleklerin in¬sanlardan üstün tutulmasıdır. Meleklerin has olanları, peygamberler¬den sonra bütün evliya ve âlimlerden daha üstündür. Meleklerin en faziletlisi Cebrail aleyhisselâmdır. Taberanî'nin rivayet ettiği bir hadis-i şerifte de bu şekilde gelmiştir. Meleklerin avamı müminlerin avamından daha üstündür. Çünkü insanların avamı nefislerine ka¬pılmaları sebebiyle günahkârdırlar, melekler ise günahlardan ko¬runmuşturlar. Günahı olmayan, günah işleyenden daha üstündür. Mutezile bu meselede de değişik düşünmektedir. Onlar şöyle diyor¬lar: Melekler, peygamberlerden üstündürler. Eş'arîlerden bazı âlim¬ler de bunlara uymuşlardır. Bir topluluk ise bu meselede bir şey söy¬lemeyip susmayı tercih etmişlerdir. İmam Âzam da bu susanlar ara¬sındadır. “Emâlî'l-Fetâvâ” adlı eserde zikredildiğine göre İmam Âzam bu konuda kesin bir cevap vermemiştir.
Ben derim ki; mesele kesin olmasın da zannî olsun. Şüphesiz bu mesele böyledir. İstisnada aslolanın bitişik olması gerektiği delil ka¬bul edilerek eğer denilirse ki; İblis de meleklerden olduğu halde kâ¬fir olmamış mıdır? Buna karşılık cevap şöyledir. İblisin durumu Al¬lah Teâlâ'nın buyurduğu gibidir: Allah şöyle buyuruyor:
“İblis cinlerdendi, bu sebeple Rabbinin emrinden dışarıya çık¬tı.” [441]
Hârut ile Mârufa gelince doğrusu onlar iki melek olup kendile¬rinden ne küfür, ne de büyük günah zuhur etmemiştir. Onlara azap edilmesinin sebebi sitem yolu iledir. Yanılma ve zellesinden dolayı peygamberlere sitem yapıldığı gibi onlara da sitem yapılmak yolu iledir. Bununla beraber meşhur olan, Âdem oğullarından kalemin yazdıklarına uygun olarak çıkan günahları ayıplayıp, insanda biriktirilen beşerî istekler ve şehvetler kendilerinde bulunsa da yasak¬lanmış işlerden hiçbirini irtikab etmiyeceklerini iddia edince, be¬şeriyetin gereği olan istekler ve kabiliyetler kendilerine verildi ve bu şekilde melek olma vasfından ve ilahî korumanın kefaletinden dı¬şarı çıktılar.
Sonra sihir öğrenmekle bir kimse kâfir olmaz. Belki sihir hak¬kında bir eser (hadis) bulunduğuna inanmak, sihri böyle bir esere dayandırmak ve buna göre onunla amel etmek küfürdür. Akaid şer¬hinde de böyle yazılmıştır. “Er-Ravza” adlı kitabın sahibi şöyle di¬yor: “ittifakla sihir yapmak haramdır. Fakat sihir öğrenmek ve öğ¬retmek konusunda üç türlü söz vardır. Âlimlerin çoğunluğunun ke¬sinlikle hükmettikleri sağlam görüş olan birincisine göre, sihir öğ¬renmek de öğretmek de haramdır, ikinci görüşe göre mekruhtur Üçüncü görüşe ise sihir öğrenmek de öğretmek de mubahtır.”
Taftazânî'nin “Şerh'ul-Keşşâf”da zikrettiğine göre, sihir ile amel etmenin küfür olduğu hususunda bir muhalefet rivayet edilmemek¬tedir, sözüne yukarıdaki muhalefet aykırıdır. Bununla beraber onun iki sözü arasında da çelişki vardır. Konevi şerhinde Elh-i Sün¬net âlimlerinden biri şöyle demiştir: Âdem oğullarının hepsi, melek¬lerin tamamından üstündür. Bize göre, büyük günah işleyen kimsenin imanı kâmildir. Sonra insanlar gayba iman etmekle imtihan edilmişlerdir. Bu sebeple meleklerden daha üstündürler.”
Bu görüşün bozuk olduğu gizli değildir. Zira büyük günah sahi¬bi kişi ittifakla fasıktır. İhtilafsız masum olan melekten nasıl üstün olabilir? Bu düşünceye şu şekilde bir yön verebiliriz. İnsanoğlu, gay¬ba iman etmesi cihetinden, görerek iman edenden daha üstündür. Üstünlük yalnız bu yönde olabilir. Burada bir çelişki vardır. Çünkü iman yakîn ve tatmin olmak bakımından artar. Haber, görmek gibi değildir. Bu hükümden Allah müstesnadır.

Sahabe'nin En Üstünü :

Din usulüne ilâve edilen inançlardan biri de dört halife'den son¬ra diğer sahabîleri bütün müslümanlardan üstün tutmaktır. Şâfiilerin büyük âlimlerinden Ebû Mansur el-Bağdadî şöyle diyor: “Ehl-i Sünnet vel-Cemaat âlimleri, sahabenin en üstününün Hz. Ebû Be¬kir, sonra Hz. Ömer, sonra Hz. Osman, sonra Hz. Ali, sonra Aşere-i Mübeşşereden geride kalanlar, sonra Bedir savaşına iştirak edenler, sonra Uhud savaşından geride kalanlar, sonra Hudeybiye'de Bey'at' ür-Rıdvan'da bulunanlar olduğunda ittifak etmişlerdir.”
Ebû Mansûr, yukarıdaki sözünde “icma”dan, Ehl-i Sünnet vel-Cemaat'm çoğunluğunun ittifak ettiklerini kasd etmiş olsa gerektir. Zira her ne kadar Ehl-i Sünnet âlimlerinin büyük çoğunluğu bu gö¬rüşte ittifak etmişse de Ehl-i Sünnet âlimlerinden bir kısmı Hz. Ali ile Hz. Osman arasındaki üstünlük üzerinde ihtilâf etmişlerdir.
Sünen sahiplerinin rivayet ettiği ve Tirmizî'nin sahih dediği Ebû Saîd'den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyurmuştur:
“On kişi Cennettedir.Bunlar da Ebu Bekir, Ömer, Osman, Ali, Zübeyr, Talha, Abdurrahman, Ebu Ubeyde, Sa’d b. Ebi Vakkas ve Said b. Zeyd’dir.”
Hz. Fatıma’nın da Cennetlik kadınların en büyüğü, Hasan ile Hüseyin’in ise Cennet gençlerinin büyükleri olduğu hususunda rivayetler gelmiştir. Bedir savaşına iştirek edenlerin sayısı üçyüz on küsurdur.
İbn-i Mace, Rafi b. Hadic (r.a.)’dan rivayet ettiğine göre, Cebrail aleyhisselam yahut bir melek Hz. Peygamber (s.a.v.)’e gelerek Bedirde hazır olanları ne sanıyorsunuz diye sordu. Hz. Peygamber de :
“Onlar bizim hayırlılarımızdır.”buyurdu. Melek buna karşılık: Bize göre onlar meleklerin de hayırlılarıdır,
cevabını verdi.
Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurdu:
“Ağaç altında biat edenlerden hiçbiri Cehennem ateşine girmeyecektir.”
Allah Teala şöyle buyuruyor:
“Fetih’ten önce malını Allah yolunda harcayıp Allah yolunda savaşan kimse ile bunu yapmayanlar bir değildir.Onlar, fetihten sonra malını harcayıp Allah yolunda savaşanlardan derece bakımından daha üstündürler.” [442]
İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de Tabiun’un diğerlerine üstün tutulmasıdır. Şeyhulislâm Muhammed b. Hafif eş-Şîrâzî şöyle diyor:
“İnsanlar Tabiûn'un en üstün kişisinin kim olduğu hususunda ihtilâfa düşmüşlerdir. Medine âlimleri Saîd b. Müseyyeb üstün olduğunu, Basralılar Hasan-i Basrî'nin üstün olduğunu, Kûfeliler ise Uveys el Karnî'nin üstün olduğunu söylüyorlar. Sonradan gelen (Müteehhirîn) âlimlerinden bir kısmı da demişlerdir ki, doğ¬rusu Kûfelilerin görüşüdür. Çünkü Müslim, Ömer b. Hattab'tan ri¬vayet edilen şu Hadis'i kayd etmektedir: Hz. Ömer şöyle buyurdu:
“Resulullah sallellahu aleyhi vesellem'in şöyle buyurduğunu işittim:
“Tabiûn'un en hayırlısı Üveys denilen kişidir.” [443]
Hulâsa, Tabiûn, Sahabeden sonra bu Ümmetin en üstün kişileridir Çünkü Hz. Peygamber:
“Nesillerin en hayırlısı benim yaşadığım asırdakilerdir. Ondan sonra bu asrı takib edenler, ondan sonra bunları tâkib edenlerdir.” [444]

Müctehitlerin Üstünü:

Bizler ise İmam Âzam'ın, müctehid imamların en üstünü oldu¬ğuna, fakîhlerin en mükemmeli bulunduğuna inanırız. Ondan sonra İmam Mâlik'tir. Çünkü İmam Mâlik, Etbâut-Tûbiîn'dendir. Ondan sonra İmam Şafiî gelir. Çünkü İmam Şafiî, İmam Mâlik'in talebesidir belki İmam Muhammed'in de talebesidir. Sonra İmam Ahmed b. Hanbel'dir. Ahmed b. Hanbel de İmam Şafii'nin talebesi gibidir.

Kadınların Üstünlüğü.

Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyuruyor:

“Bu dünyadaki kadınlardan sana İmran’ın kızı Meryem,Huveylid kızı Hz.hatıce, Muhammed’in kızı Fatıma ve Fıravn’ın karısı Asıye yeter.”
“Asrındaki kadınların en hayırlısı Meryem Bint-i İmran ve Fatima radıyallahu anha'dır.” [445]
Haris b. Üsâme de Müsned'inde sağlam bir senedle, fakat mürsel olan bir hadisi rivayet etmiştir. Hadis-i şerif şöyledir:
“Yaşadığı devrin kadınlarının en hayırlısı Meryem, yine yaşa¬dığı devrin kadınlarının en hayırlısı Fatıma'dir.” [446]Nesâî'nin rivaye¬tinde ise,
“Fatıma Cennet Ehlinin kadınlarının efendisidir.” şeklinde rivayet edilmiştir.
İbn-i Ebi Şeybe'nin Abdurrahman b. Ebî Leylâ'dan rivayet ettiği bir hadis-i şerifte Resulullah sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyu¬ruyor:
“Fatimâ, Meryem Bint-i İmran'dan sonra bütün âlemlerdeki ka¬dınların en büyüğüdür.” [447]
Bâzılarının Hz. Fatıma'nm peygamberliğine hükmedecek kadar ileri gitmeleri de onun üstünlüğünü takviye eder. Fakat İmam Âzam İmam Beyzavî ve diğer âlimler Hz. Fatıma'nm peygamber olmadığında icma bulunduğunu hikâye etmişlerdir. İbn-i Asâkir'in İbn-i Abbas'tan rivayet ettiği hadiste de Hz. Peygamber sallellahu aleyhi ve¬sellem şöyle buyurmuştur:
“Cennet kadınlarrının büyükleri Meryem Bint-i İmran, sonra Fatıma sonra Hadîce, sonra Firavn'ın karısı Âsiyedir.” [448] Eğer bu hadi¬sin sağlam bir senedi bulunursa dünyadaki kadınların en büyüğü ve faziletlisi konusundaki sıralaması açıktır.
İbn’ül İmâd'dan rivayet edildiğine göre, Hz. Hadîce büyüklük dolayısıyla değil analığı dolayısıyla Fatıma üzerine üstün kılınmıştır. İbn-i Dâvud'dan “Bunlardan hangisinin daha üstün olduğu” sorulun¬ca “Hz. Fatıma” cevabını verdi. Çünkü o, Hz. Peygamber'in bir par¬çasıdır. Bütünü ile değil fakat bu yönü ile hiç bir kadını ona denk tutamayız. Sübkî'ye de aynı soru sorulunca. “Bizim tercih ettiğimiz ve inandığımız husus, Hz. Muhammed'in kızı Fatıma'nın en üstün ol¬duğudur. Ondan sonra Hz. Hadîce, sonra Hz. Âişe'dir.” cevabını verdi. İbn-i Ammâd, yine Hz. Hadîce'nin Hz. Fatıma'dan daha üstün olduğunu doğrulamıştır. Çünkü Hz. Âişe, Hz. Peygamber sallallahu aleyhi vesellem'e: “Allah sana Hatice'den daha hayırlısını vermiştir.” deyince Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:
“Hayır, vallahi Allah bana Hadîce'den daha hayırlısını verme¬miştir. Çünkü insanlar beni yalanladığı zaman o bana iman etti in¬sanlar bana vermediği zaman o malını verdi.” [449]
Hz. Peygamber'in Hz. Âişe'ye Cebrail aleyhisselâm tarafından selâm getirmesi, Hz. Hadîce'ye ise Cebrail aleyhisselâm'ın Allah tara¬fından selâm getirmesi de Hz. Hadice'nin üstünlüğünü takviye eder. Ancak; “Erkeklerden çokları kemal mertebesine ulaşmıştır, kadın¬lardan ise ancak Meryem, Âsiye ve Hadice kemal derecesine ulaş¬mıştır. Hz. Aişe'nin diğer kadınlar üzerine üstünlüğü Tirid yemeği¬nin diğer yemekler üzerine üstünlüğü gibidir.” Bu hadisi Suyuti “En-Nikâye” adlı kitapta zikretmiştir. Bu hadisin sözleri Ahmed b. Hanbel, Buharı, Müslim, Tirmizi, ve İbn-i Mâce'nin Ebû Musa'dan rivayet ettiklerine göre el-Câmius-Sağîr'de şu şekilde bulunmaktadır;
“Kadınlardan ancak Firavn’ın karısı Asiye, İmranın kızı Meryem kemal bulmuştur. Hz. Aişe'nin diğer kadınlara göre üstünlüğü tirid yemeğinin diğer yemeklere üstünlüğü gibidir.” [450]
Yukarıda geçen hadis, Hz. Aişe'nin tek tek bütün kadınlardan daha üstün olduğunu ifade etmekte açıktır. Îmamul-Fukahâ da bu görüşü tercih etmiştir. Bu hadisi, Hz. Aişe'nin yaşadığı devre hamlederek, bu diğer kadınlardan maksat Hz. Peygamberin diğer ha¬nımlarıdır şeklinde tevil etmekse uzak bir ihtimaldir. Çünkü bun¬dan sonra “Hadîce”yi istisna etmekte büyük bir zorluk vardır. Bu hadisteki benzetmede, ilim ve amel yönünden üstün olma vasıfları¬nı topladığını bildiren bir üstünlük yönünü bildirmiş olsa gerektir.
Suyutî diyor ki, Hz. Hadîce ile Hz. Âişe arasında üstünlük müna¬kaşasında üç söz vardır. Bunların üçüncüsü sükut etmek, bir şey söy¬lememektir. Taberânî'nin rivayet ettiği gibi Ümm-i Seleme'den şu hadis-i şerif rivayet edilmiştir:
“Ümm-i Seleme şöyle diyor: dedim ki yâ Resûlullah, dünya ka¬dınları mı üstündür, yoksa Cennetteki Huriler mi? Hz. Peygamber şöyle buyurdu:
“Dış azaların iç organlara üstünlüğü gibi, dünyâ ka¬dınları hurilerden daha üstündür.” Yâ Resûlallah! Bu ne sebebi ile¬dir? diye sorunca:
“Namaz kıldıkları, oruç tuttukları ve Allah Teâlâ’ya ibadet ettikleri için.” buyurdu.

Sahabe Çocuklarının Üstünlüğü.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de Sahabe çocuk¬larının üstünlüğü hakkındaki sözdür. Bâzıları demişlerdir ki: saha¬beden sonra gelen nesilleri ancak ilim ve amel ile üstün tutarız. En doğru görüş, sahabenin oğullarının üstünlüğü babalarının üstünlük tertibi üzredir. Hz. Fatıma radıyallahu anha'nın evlâdı bu hükümden hariçtir. Zira onun evlâdı Hz. Ebû Bekir, Hz.Ömer ve Hz.Osman'ın çocuk¬larından daha üstündür. Çünkü bunlar Hz. Resulullah sallellahu aleyhi vessellem'e yakındırlar ve Allah Teâlâ'nın kendilerinden gü¬nahları sıyırdığı tertemiz bir nesildir. Kifaye kitabında da böyle yazılmıştır.

Hiçbir Veli Peygamber Derecesine Ulaşamaz.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan bir diğeri de şudur: Hiçbir veli peygamber derecesine ulaşamaz. Çünkü peygamberler günah işlemekten korunmuşlar, son nefeslerinde imanın yok olma korkusundan emindirler vahy ile ikram edilmişlerdir, keza melek¬leri görmekle ikram edilmişlerdir; dine ait hükümleri tebliğ etmekle emredilmişlerdir; halkı doğru yola sevketmekle vazifelendirilmişlerdir. Bu üstünlük, velilerin sahip olduğu kerametlerden fazla olarak peygamberde bulunduğu için hiçbir veli peygamber derecesine ula¬şamaz. Kerraraiye taifesine mensup bazı kişilerden nakledildiği üzre bir velinin peygamberden üstün olmasının caiz olduğu yolundaki inanç küfürdür, sapıklıktır, ilhaddır, cehalettir.
Evet, peygamberin hem peygamberlik, hem de velilik mertebeleri ile vasıflandığı ve peygamberin, peygamber olmayan veliden da¬ha üstün olduğuna kesinlikle hükmettikten sonra; peygamberlik derecesinin mi, yoksa velilik derecesinin mi daha üstün öldüğü husu¬sunda bir tereddüt olabilir. İlim adamlarından bir kısmı, peygamber¬lik görevleri arasında, başkalarını tamamlamak, kemale erdirmek gö¬revleri bulunmasına binaen velilikten üstün olduğunu söylemişlerdir. Başkasını kemale ulaştırmaksa ancak kâmil olduktan sonra olur.
“Bir âlimin âbidden üstünlüğü benim, sizden en düşük mertebede olan üzerine üstünlüğüm gibidir.” [451] hadisi de bunu kuvvetlendirmektedir. İlim adamlarından bir kısmı da, veliliğin, Allah Teâlâ'yı ve sıfatlarını bilmekten, Allah'a yakın olmaktan ve Allah katında kera¬mete ermekten ibaret olduğu; peygamberliğin ise kul ile Allah ara¬sında bir elçilikten ve hükümlerini tebliğ etmekten, kulun faydasına taalluk eden hizmetleri yapmaktan ibaret kabul ederek velilik maka¬mının daha üstün olduğunu söylemişlerdir. Bu görüşü savunanlar aynı zamanda gaibi şahide, halikı mahluka kıyas etmişler ve veliyi Padişahın meclisinde oturan kişiye peygamberi ise padişahın veziri¬ne benzetmişlerdir. Halbuki onlar Cemul Cem makamının peygam¬berlerde toplandığını ve bütün evliya ve asfıyanın peygambere uy¬ması gerektiğini hesaba katmadılar. Cemul Cem makamı, çokluğun onları vahdetten men etmemesi, vahdetin de onları kesretten menetmemesidir. Yani peygamberler vahdette kesret, kesrette vahdetten uzak kalmazlar. Hem Allah ile beraber bulunurlar, hem de halk ile birlikte olup onların maslahatlarını görürler. Bu makam, bütün ev¬liyanın makamı olan sırf vahdet makamından daha üstündür.
Sofilerden bazısının: “Velilik makamının peygamberlik maka¬mından daha üstün olduğu yolundaki sözlerinin mânası peygambe¬rin veliliği, onun peygamberliğinden üstündür.” Bâzı sofilerin de: “Ve¬liliğin başlangıcı peygamberliğin sonudur.” sözlerinin mânası velilik, sahibinin peygamber tarafından kararlaştırılan bütün hükümleri ye¬rine getirdikten sonra ancak, gerçekleşir, demektir. Çünkü veli, manevi lezzetlere devam eden ve bir günah irtikap etmeyen kişidir. Emirleri tutmak ve yasaklardan kaçınmak üzre devam ettiği müddet¬çe her ne kadar luğat manası bakımından her mümin için veli denilebiliyorsa da, örfte böyle bir mümine veli adı verilmez. İbn-i Arabi'¬den bu görüşe muhalif olarak zikredilen rivayet ise ona nisbet edi¬len sözlerden olup aslında iftiradır.

Kul'dan Hiçbir Suretle Teklifler Düşmez:

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de şudur: Kul akıl¬lı ve ergin olduğu müddetçe Allah Teâlâ'nın yasakları ve emirleri onun sorumluluğundan düşmez. Çünkü Allah Teâlâ bu konuda şöyle bu¬yuruyor:
“Sana ölüm gelinceye kadar rabbine ibadet et.” [452] Bütün tefsirciler bu âyetteki yakın sözünden kasdedilen mananın ölüm olduğunda ittifak etmişlerdir. İbahiyecilerden bir kısmı, bir kul son derece Allah'a muhabbet makamına erişip kalbi gafletten temizlenirse ve imanı küfür ve küfran üzerine tercih ederse emir ve yasak sorumlu¬luklarının, kendisi üzerinden düşeceğine ve bundan sonra büyük günahlar kazandığından dolayı Allah Teâlâ'nın bu kimseyi Cehennem ateşine sokmayacağı görüşünü kabul etmişlerdir. Bir kısmı da, böyle bir kimseden namaz, oruç gibi zahiri ibadetlerin sorumluluğunun dü¬şeceğini ve bu kimsenin ibadetlerinin düşünme ve iç dünyası bakı¬mından ahlâkını düzeltmek olacağını söylemişlerdir. Bu inanç ise küfürdür, zındıklıktır, sapıklıktır, cehalettir. Huccet'ül-İslâm İmam Gazali,
“Bu gibi kimselerin öldürülmesi, yüz kâfiri öldürmekten daha iyidir.” diyor.
Hz. reygamber sallellahu aleyhi vesellem'in:
“Allah Teâlâ bir kulu sevdiği zaman, ona günah zarar vermez.” [453]
sözünün mânası Allah Teâlâ onu günah işlemekten korur, dolayısıy¬la onun günah işlemesi sebebiyle gelecek bir ayıplama söz konusu olmaz. Yahut Allah Teâlâ günah işledikten sonra sevdiği kulunu tevbe etmeğe muvaffak kılar, demektir. Bu hadisin manası şudur: Allah ki¬me buğz ederse ona taat fayda vermez. Öyle ki ondan iyi bir ibadet ve doğru bir niyyet çıkmaz. Bu sebeple denilmiştir ki:
“Allah'a ulaşmaya bir kimse ehil olmazsa, onun bütün taatları günahtır.”
Bazı sofilerden şu görüş nakledilmiştir: Salik mertebesindeki kul, marifet makamına ulaştığı zaman ondan ibadet sorumluluğu kalkar. Sofilerden bazı araştırıcılar bu sözü şöyle tevil etmişlerdir; Teklif sözü külfet sözünden alınmıştır. Külfet zorluk manasındadır. Arif olan kişiden çıkan ibadet külfetsiz olur. Yâni bir zorluk ve meşakkat ol¬madan Allah Teâlâ'ya ibadet eder. Belki ibadetinden dolayı lezzet alır, kalbi taatla genişlik duyar, şevki artar, ilmi arttıkça sevinci de artar, işte bu durum mutluluğa sebeptir. Bu sebeple bazı âlimler, dünya âhîretten daha üstündür, demişlerdir. Çünkü dünya hizmet evidir, âhiret ise nimet evidir. Hizmet makamı nimet makamından daha iyidir.
Hz. Ali'nin şöyle dediği rivayet edilmiştir:
“Mescide girmek ya¬hut Cennete girmek hususunda serbest bırakılsam, Mescide girmeyi tercih ederdim. Zira mescide girmek Allah'ın hakkıdır, Cennete girmekse nefsin hazzıdır.” Bu sebeple bazı veliler ahırette Allah'a ka¬vuşmak mutluluğu bulunduğu halde dünyada uzun zaman kalmayı ölmeğe tercih etmişlerdir. Hülasa terakki etmek, devamlı yükselmek, duraklamaktan daha hayırlıdır.

Naslar Zahirî Mânâlarına Alınır.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de şudur: Kitap ve Sünnete ait naslar, müteşabih kabilinden olmadıkça zahirî mâna¬sına alınır. Bu hususta Selef âlimleri ile sonradan gelen âlimler arasında tevilin caiz olup olmaması noktasında meşhur ihtilâf vardır. Masların zahirî mânalarından, mülhidlerin, batınilerle zındıkların iddia ettikleri mânalara dönmek ise zındıklıktır. Bazı sofilerin kabul ettikleri şu görüş ise böyle değildir. O görüş de şudur; Naslar ibare¬lerinin zahiri üzerindedir. Ancak bu naslarda bazı işaretler vardır ki bu işaretler imanın kemali ve irfan mertebesinin güzelliklerindendir. Nitekim Huccet'ül-İslâm İmam Gazali :
“Melekler, içinde köpek bulunan eve girmezler.” [454] hadisinden, sıfat-i sebiyyenin yerleştiği bir kalbe Allah'ın rahmetinin girmeyece¬ği manasına işaret çıkarmıştır.

Allah'ı Görmek Hakkındaki İhtilaflar.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de veli kullar için Allah Teâlâ'yı görmenin caiz olup olmadığı hususudur. Böyle bir halin vukubulduğunu iddia eden geri zekâlı bazı kimseler hakkında bana soru sorulmuş, ben de doğru düşünce bana aydınlandığı ölçü¬de şu cevabı yazdım: “Dünyada da âhirette de baş gözü ile Allah Teâlâ'yı görmenin aklen de,vakıa olarak da caiz olduğu, âhirette vukuunun naklen sabit olduğu hususunda Ehl-i Sünnet vel-Cemaat âlimleri ittifak etmişlerdi. Dünyada şer'an caiz olup olmadığı husu¬sunda ise ihtilâfa düşmüşlerdir. Çoğunluk dünya hayatında naklen de mümkün ve sabit olduğunu ispat etmişler, diğer bir kısmı ise nefy etmişlerdir. Ama dünyada Allah'ı görmenin vukuunu ispat edenler İsra gecesinde onu yalnız Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e tahsis etmişlerdir. Bu hususta da Selef ve halef âlimleri ile Allah'ın veli kulları ihtilâf halindedir. Doğrusu Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem Mîraç'ta Allah'ı baş gözü ile değil kalb gözü ile görmüş¬tür. “Akâid şerhi” ve diğer kitaplarda da bu şekilde yazılmıştır.
Ben Allah'ı dünyada baş gözü ile görüyorum, diyen mümin eğer bununla Allah'ı rüyada gördüğünü kasdediyorsa bunun cevazında da ilim adamları arasında meşhur ihtilâflar vardır. Bununla bera¬ber uykuda Allah'ı görmek görme duygusu ile değil, belki hayalî ta¬savvurlar, yahut hayalî görüntülerle olur. Eğer Allah Teâlâ'yı görü¬yorum, diyen kişi bu sözü ile uyanıklık halini kasdediyorsa ve bu sözünde muzaf kelimenin hazf edildiğini murad ederek Allah Teâlâ'nın sıfatlarının nurlarını, yaratıklarının eserlerini gördüğünü kas¬dediyorsa bu şüphesiz caizdir. Nitekim bazı sofilerden: “Hiçbir şey yoktur ki o şeyde, o şeyle beraber, o şeyden önce, yahut o şeyden son¬ra Allah'ı görmüş olmayayım.” dediği rivayet edilmiştir. Fakat bu mâ¬nayı tevil etmeden bizzat kendisi için kasdederse bu inanç bozuk bir itikattır. İnsanları doğru yoldan uzaklaştırıcı sapık bir düşüncedir.
“Taarruf” adlı kitabın sahibi diyor ki, bütün mesayih yukarıda¬ki sözü söyleyen kişinin sapık olduğu ve bu iddiada bulunan kişiye inanmamak gerektiği hususunda ittifak etmişlerdir. “et-Taarruf Fit-Tasavvuf” adlı kitap tasavvuf konusunda benzeri yazılmamış bir ki¬taptır. Tasavvufçular bu konuda kitap ve bazı risaleler de yazmış¬lardır. Ebû'Saîd el-Harraz, Cüneyd-i Bağdadî bunlardandır. Bu âlim¬ler kitap ve risalelerinde, bu sözü söyleyen kişinin melik ve müteâl olan Allah'ı tanıyamadığını açıklamışlardır. Şeyh Alâuddîn el-Konevî de bu hususu “Şerh”inde açıklamış, şöyle demiştir:
“Bir kimseden böyle bir davanın çıktığı sahih olursa, onu tevil etmek mümkün olur. Çünkü bazı durumların galib olması gaibi hazır gibi yapar, öyle ki bir kimse sırrı bir iş ile çok meşgul olur da onu daima gözü önüne getirirse o şey önünde bulunuyor gibi olur.”
İhsan hadisi de bu görüşü kuvvetlendirmektedir. Bu hadiste: “İhsan, Allah'ı görür gibi ona ibadet etmendir.” buyuruluyor. Abdul¬lah b. Ömer'in sözü de yine bu görüşü kuvvetlendirir. İbn-i Ömer şöyle demiştir:
“Biz tavaf ederken Allah'ı görürdük.” (Avârif ul Ma¬ârif) adlı kitabın sahibi “A'lâm'ul Huda ve Akîdetü Erbab'it-Tükâ” adlı kitabında şöyle diyor:
“Bu dünyada Allah'ı ayan beyan görmek mümkün değildir. Çünkü bu dünya fânidir. Âhiret ise bakidir. İlim adamlarından bazılarının dünyada yakîn ilminden nasipleri olabi¬lir. Âhiret hayatı aynelyakîn mertebesinden hissesi olmak bakımın¬dan elbette onlardan daha üstündür. Nitekim onlardan biri “Kalbim rabbimi gördü.” demiştir.
Hulâsa, Ehl-i Sünnet âlimleri hiç kimsenin Allah Teâlâ'yı bu dünyada aynen baş gözü ile göremiyeceğinde ittifak etmişlerdir, aralarında bu konuda bir çekişme yoktur. Ancak “Akidet'üt Tahavî”de açıklandığı üzere Hz, Peygamber Mîrac'a teşrif edince Allah Teâlâ'yı baş gözü ile görüp görmediği hususunda ihtilâf etmişlerdir.
Sonra Allah'ı görüyorum, diyen kişi eğer bu sözü ile yukarıda geçen tevili kabul ederse ne güzel. Eğer kabul etmez de sözünde ısrar ederse ve nakli delile rağmen aklî düşüncesinden vaz geçmezse onu azarlamak ve teşhir etmek gerekir. Hâkim kendi görüşüne gö¬re onu teşhir eder. Zira o kişi, iddiasında mutlak beyanda buluna¬cak, yahut Allah'ın büyüklüğüne yakışmayan hususları ona nisbet ederek Allah Teâlâ'ya iftirada bulunacak. Bu ise en büyük günahtır. Belki bazı âlimler Hz. Peygamber'e yalan isnad etmeyi de küfür say¬mışlardır.
Allah'a yalan iftira edenden daha zâlim kim vardır? Yahut kar¬şılıklı yön ve mesafe, şekil ve mekân isnat etmeye şamil olacak şe¬kilde muayyen bir iddiada bulunan kimseden daha zalimi vardır? Bunları iddia eden mutlaka kâfir olur. Bu söz, bazı manzum Akâid yazanların manzumelerinin kısaltılmışıdır. Bu konuda man¬zum olarak şöyle deniliyor;
“Allah'ı dünyada, gözü ile gördüğünü söyleyen, O azgın bir zındık ve inkarcıdır.”
Allah'ın kitabına ve bütün peygamberlere ters düşmüş, Şer'-i şeriften sapan ve uzaklaşan kişidir. Bu kişi, yüce Allah’ımız hakkında: “Kıyamet günü yüzü karadır, dediği kimselerdendir.” Yüzleri kara olacaklara işaret olmak üzere Allah Teâlâ Kur'an-ı Kerîm'de şöyle buyuruyor:
“Kıyamet gününde Allah'ı yalanlayanların yüzlerinin kararmış olduğunu görürsün.” [455]
Bir topluluk, dünyada Allah dostu veliler için Allah'ı görmenin vuku bulmayacağında ittifak olduğunu nakletmişlerdir. İbn-i Salan ve Ebû Şâmme, dünyada uyanıkken Allah'ı gördüğünü iddia eden kişinin tasdik edilemiyeceğini söylemişlerdir. Çünkü bu olay, Musa aleyhisselâm'ın bile yasaklandığı bir iştir. Bu makamda bu maksa¬dın Hz Peygamber sallellahu aleyhi vesellenı için vukubulması hak¬kında ihtilâfa düşülmüştür, ki Musa aleyhisselâm ile bizim peygam¬berimizin makamına ulaşamayan kişinin Allah'ı gördüm iddiası na¬sıl kabul edilebilir.
Küvvaşî, Necm süresinin tefsirinde şöyle diyor: “Bu makamda Hz. Peygamberden başkası için Allah'ı dünya gözü ile görmenin ca¬iz olduğuna inanan kimse müslüman değildir.” Erdebîli ise kitabı olan “El Envâr”da şöyle diyor: “Bir kimse, eğer dünyada ben Allah'ı gözümle görüyorum, yahut Allah benimle şifahen konuşuyor, derse muhakkak kâfir olur.” Ancak burada bir nokta vardır. O da yalnız Allah'ı görmek iddiası ile bir müslümanın küfrüne hükmetmek, hem güç, hem de tehlikeli bir iştir. Zira farazi ve takdirî olarak bir kâfiri müslüman olarak kabul etmekte yapılan hata, bir müslümanı müslümanlıktan çıkarmakta yapılan hatadan daha hafiftir. Doğrusu da¬ha önce verdiğimiz cevaptır. Eğer Allah'ı görme iddiasına o müslü¬manı takva ehlinin inancından dışarıya çıkaracak hususlar eklenir¬se böyle bir kimse sapıklardandır, kötülerdendir. Hidayete uyanlara selâm olsun.

Rüyada Allah'ı Görmek.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de rüyada Allah'ı görmek meselesidir. Çoğunluk keyfiyetsiz, yönsüz ve şekilsiz olarak Allah'ı rüyada görmenin caiz olduğuna hükmetmişlerdir. İmam Âzam Ebû Hanîfe'nin: “Rüyada doksan dokuz kerre Allah'ı gördüm.” dediği rivayet edilmiştir. Sonra bir kere daha görmüştür. Böylece yüzü tamamlamıştır. Bunun hikâyesi çok uzundur. Bu makama sığ¬maz. İmam Ahmed b. Hanbel'in de: “Rabbimi rüyada gördüm ve: Yâ rabbî, sana yaklaşanlar ne ile yaklaşır? diye sordum. “Benim ke¬lâmım ile yâ Ahmed!” buyurdu. “Anlayarak mı, anlamayarak mı?” diye tekrar sordum. “Anlasa da anlamasa da” cevabını verdi.” de¬diği rivayet edilmiştir. Hz. Peygamber'den de: “Rüyada rabbimi gör¬düm.” dediği rivayet edilmiştir. Seleften bir çok kişiden de bu ma¬kamda bu tarzda sözler nakledilmiştir. Bu rüyada görme, iyi kimse¬ler için vukubulan bir nevi görmedir. Bu durum hiçbir kimsenin ken¬di ihtiyarı ile olmamakla beraber bundan kimseyi yasaklamaya bir sebep yoktur.
Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in şöyle buyurduğu ri¬vayet edilmiştir.
“Rabbimi en güzel bir surette gördüm.” Bir rivaye¬te göre “Genç suretinde gördüm.”
İmam Fahreddin er-Râzî “Tesis'üt-Takdîs” adlı kitabında şöyle diyor: Peygamber aleyhisselâm'ın rabbini belli bir insan şeklinde görmesi mümkün ve caizdir. Zira rüya, hayalin tasarrufudur. Hayal tasarrufu bu misal âleminde hayal edilen suretlerden ayrı değildir.”
Bazı âlimlerimiz de şöyle demişlerdir. “Şüphesiz Allah Teâlâ'nın âhirette şekil bakımından çeşitli tecellileri vardır. Bununla bir çok müşkilât zail olur.”

Öldürülen Eceli İle Ölür.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de öldürülen ki¬şinin eceli ile ve takdir edilen vakitte ölüp ölmediğidir. Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“Kulların ecelleri geldiği zaman bir an ne geciktirilirler, ne de önce öldürülürler.” [456]
Mutezile'nin bir kısmı, öldürülen kimselerin ecellerinin Allah ta¬rafından kesilip kısaltıldığına inanmışlardır. En doğrusu “Şerh'ul-Makasıt” adlı kitapta zikredilen husustur. Şöyle ki; katil öldürülen kişinin ecelini kesmiştir. Çünkü onlara göre maktulü öldürmek ka¬tilin işidir. Bu konuda, bazı taatların ömrü uzatacağı yolunda riva¬yet edilen hadisleri delil olarak ileri sürmüşlerdir. Aklî delilleri de, eğer maktul eceli ile ölmüş kabul edilirse, katilin kötülenmemesi ve cezalandırılmaması, ancak diyet veya kısas cezaları ile cezalandırıl¬ması gerekirdi.
Birinci delillerine karşı cevabımız şudur: Allah Teâlâ ezeli bilgi¬si ile biliyordu ki eğer kulu, bu taatı işlemese ömrü kırk sene ola¬caktır. Fakat onu işlediği için ömrü yetmiş sene olacaktır. Bu öm¬rün artması o taatı işlemeye bağlı kılındı, Allah biliyor ki o taatı yapmazsa ömründeki o artış olmayacak. Şerh'ul-Akâid'de de böyle yazılıdır. Mûtezile'den Kâ'bi'nin kabul ettiği gibi bu durumda ecelin birkaç tane olması gerekir. Bizim mezhebimize göre ecel birdir. En doğrusu şöyle demek lâzımdır. Hadîsi Şerîfte beyan edilen ziyade ve noksandan maksat hayır ve berekettir. Yahut Levh-i Mahfuz'da yazılı olan ömre nisbetle ömür mutlaktır. Ecel, aslında Allah Teâlâ'nın bilgisinde kayıtlıdır. Allah Teâlâ bu konuya şu âyet-i kerîme ile işaret buyuruyor:
“Allah dilediği günahı siler, dilediğini bırakır. Kitabın anası onun katındadır.” [457]
“O sizi bir çamurdan yaratan, sonra ölüm ecelini takdir edendir. Bir de Allah katındaki ecel vardır.” [458]
Ayetiyle Allah Teâlâ'nın iki ecel takdir ettiği hatıra getirilme¬melidir. Zira gerçek ecel birdir.
İkinci delillerine karşılık verilen cevap şudur: Katile azabın ve tazminatın gerekliliği yasak olan bir işi işlemesine ve sonunda Al¬lah Teâlâ'nın ölümü yarattığı işi işlemesine binaendir. Allah'ın âde¬ti öyledir. Zira öldürme işi kazanç bakımından katilin işidir. Fakat ölümü yaratmada katilin kazancı yoktur. Ölüm ise ölü ile kaim bir iştir, Allah Teâlâ'nın mahlûkudur; yaratmak bakımından da kazan¬mak bakımından da kulun bunda bir tesiri yoktur. Şerh'ul-Akâid'de yine bu meseleden bahsedilirken taabbüdden söz edilmiştir. Taabbudün mânası kulluğu izhar etmek ve Allah'ın ilâhî emirlerine tes¬lim olmaktır. Şerh'ul Akâid'de, tâabbudün ancak mâna bakımından mâkûl olmayanda olabileceği zikredilmektedir. Bizim konumuz o bapta değildir. Bu sebeple “Şerh'ul-Makasıt”da tâabbud kelimesi terk edilmiştir.
Sonra bil ki Allah Teâlâ yaratıklar için kader tayin etmiş, ecel takdir etmiştir. Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“Allah her şeyi yarattı da, ona bir kader tâyin etti.” [459]
“Biz her şeyi bir kaderle yarattık.” [460] Sahîh-i Müslim'de merfu olarak İbn-i Ömer'den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyuruyor:
“Allah Teâlâ gökleri ve yeri yaratmadan elli bin sene evvel Arş'ı şu üzerinde iken bütün yaratıkların kaderlerini tâyin etmiştir.” [461] Ecel konusunda Allah Teâlâ yine şöyle buyuruyor:
“Eceli geldiği zaman elbette Allah Teâlâ hiçbir nefsi geride bırakmaz.” [462]
“Allah'ın izni olmadıkça hiç kimseye ölüm yoktur. Ölüm, Allah katında tayin edilmiş bir yazıdır.” [463]
Sahîh-i Müslim'de İbn-i Mes'ud'dan rivayet edildiğine göre Ümm-i Habîbe, şöyle dua etmişti:
“Allah’ım, kocam Resûlullah’ın, babam Ebû Süfyan'ın ve karde¬şim Muaviye'nin ömrünü uzun et.” Bunun üzerine Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem şöyle buyurdu:
“Sen Allah'tan tayin edil¬miş eceller, sayılı günler, taksim edilmiş rızıklardan sordun. Allah, zamanı gelmeden hiçbir şeyi yaratmaz, zamanı gelen hiç bir şeyi te¬hir etmez. Eğer Allah'tan, seni Cehennem azabından, kabir azabın¬dan korumasını isteseydin senin için daha hayırlı ve faziletli olurdu buyurdu” [464]
Öldürülen kişi eceli ile ölmüştür. Allah bilmiş, takdir etmiş ve hükmetmiştir ki, bu kimse hastalık sebebiyle ölecek, o kimse de öl¬dürmek sebebiyle ölecektir; bu, bina enkazı altında ölecektir, öteki yaşlılık sebebiyle, beriki boğulma, diğeri yanma sebebiyle ölecektir, bir diğeri de ruhunu kabzetmek suretiyle sebepsiz olarak ölecektir; bu, zehirlenecek, o k

Kul İçin Yararlı Olanı Yapmak Allah Üzerine Gerekli Değildir:

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de kul için fayda¬lı olan işi yapmanın Allah üzerine vacip olmadığıdır. Mutezile ise bu görüşte değildir. Huccet'ül-İslâm bu konuda şöyle diyor:
“Şüphe yok tur ki, kul için faydalı olan, Allah'ın onları cennette yaratmasıdır. Bu imtihan evinde kulların yaratılması, hatalarla karşı karşıya ge¬tirilmesi, Allah'ın kulları azab tehlikesi ile karşı karşıya bırakması, divana arz olma ve hesab korkuları ile karşı karşıya bırakmasın¬da buna göre akıl sahipleri için bir fayda yoktur.”
Bağdad Mutezilesi ise şu görüşü savunuyorlar: En doğrusu kâ¬firlerin Cehennem ateşinde ebedî olarak bırakılmalarıdır. Nitekim “EI-İrşad” sahibi onlardan böyle bir görüş nakletmiştir. Bu düşün¬ce inadlaşmada zirveye çıkmaktadır.

Haram Da Rızıktır.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de haramın rızık olduğudur. Zira rızık, Allah Teâlâ'nın hayat sahiplerine gönderdiği ve bu hayat sahiplerinin yediği ve faydalandığı şeydir. Bu şey helâl da olabilir, haram da olabilir. Bu türlü tefsir, rızkı hayvanların gıdalandığı şeyler olarak tarif etmekten daha doğrudur. Rızkın mâ¬nasında muteber olmakla beraber rızkı Allah Teâlâ'ya nisbet etme mânasından uzaktır.
Mutezile ise haramın rızık olmadığı görüşünü savunmuşlardır. Zira onlar rızkı bazen sahibinin yediği bir varlık olarak tefsir et¬mişlerdir. Bazen de Allah Teâlâ'nın faydalanılmasını menetmediği varlıktır, diye tefsir etmişlerdir. Bu ise ancak helâl olabilir. Onlara şöyle bir soru sormak gerekir. Sizin bu görüşünüze göre, yani birinci görüş ve tefsire göre, hayvanların yedikleri, belki köle ve cariyele¬rin yediklerinin rızık olmaması lâzım gelir. Her iki müdâfaa şekline göre ise ömrü boyunca haram yiyen kişinin Allah tarafından rızıklandırılmamış olması gerekir. Bu üç şekli de Kur'an-ı Kerîm redde¬diyor. Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Yeryüzünde hiçbir canlı varlık yoktur ki Allah onun rızkını ver¬miş olmasın.” [470]
Bu âyet-i kerîmenin hükmüne göre ister helâl olsun, ister haram olsun herkesin kendi rızkını tüketmesi gerekir. Bir insanın rızkını yeyip tamamlamaması veya başkasının rızkım yemiş olması tasav¬vur edilemez. Zira Allah Teâlâ'nın bir şahsa gıda olarak tahsis ve takdir ettiği şeyi yemesi gerekir. Başkasının bu rızkı yemesi müm¬kün değildir. Mülk manasında da olsa yine rızkı başkasının yemesi mümkün değildir.
“Kendilerine verdiğimiz rızıklardan Allah yolunca harcarlar.” [471]
ayeti kerimesi de bu noktayı kuvvetlendirmektedir. Şeyh Eb'ul-Han er Rüstağnî ile Ebû İshak el İsfirâyinî bu meseledeki ihtilâfı araştırmadılar, şöyle dediler: Buradaki ihtilâf görünüştedir, gerçek¬te değildir. Doğru görüşün bu olduğu da söylenmiştir.
İnanç esaslarından biri de, Allah'ın dilediğini saptırması, diledi¬ğini doğru yola iletmesidir. Yâni Allah Teâlâ, kulun iradesiyle sapık¬lığı da hidayeti de yaratır. Çünkü Allah yalnız yaratıcıdır. Ancak bu hidayet bazen mecaz yolu ile bazen hidayete sebep olduğu için Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e de mecaz yolu ile nisbet edi¬lir. Nitekim bu konuda Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Muhakkak sen doğru yola iletirsin.” [472]
Bu hidayet etme işi bazen Kur'an-ı Kerime de nisbet edilir. Bu konuda Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Şüphesiz bu Kur'an en doğru yola sevk eder.” [473]
Saptırma işi de bazen sebep olma manasında mecaz yolu ile şey¬tana da nisbet edilmektedir. Şeytandan hikâyeten Kur'an-ı Kerim'de beyan buyurulan:
“Sonra onların hepsini hak yoldan çevireceğim.” [474] âyeti bu görü¬şe delil teşkil eder. Bu saptırma işi bazen de putlara nisbet edilir. Ni¬tekim Allah Teâlâ İbrahim aleyhisselâm'dan hikâyeten şöyle buyuruyor:
“Samirî onları saptırdı.” [475]
Mutezile, hidayeti, doğru yolu açıklamak şeklinde tefsir etmiş¬tir: Bu ise batıldır. Çünkü Allah Teâlâ Hz. Peygambere hitaben şöyle buyuruyor:
“Şüphesiz sen sevdiğini ve istediğini doğru yola getiremezsin, Ancak Allah dilediğini doğru yola getirir.” [476]
Hz. Peygamber insanlara doğru yolu açıkladığı halde, onları İs¬lâm yoluna çağırdığı halde Allah Teâlâ dilediğini doğru yola geti¬remezsin, buyurmuştur. Denildi ki, Mûtezile'ye göre hidayet, mak¬sada ulaştıracak şeyi göstermektir. Fakat bu görüş de :
“Şemûd kavmine ise doğru yolu göstermemize rağmen körlüğü hidayete tercih ettiler.” [477] âyeti ile nakzedilmiştir.
İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de kul üzerine faydalı olan şeyin Allah Teâlâ'ya vacip olmamasıdır. Yani Allah Te¬âlâ, kul için faydalı olan şeyi yaratmaya mecbur değildir. Eğer böyle kabul edilmezse Allah Teâlâ'nın dünyada da âhirette de perişanlık ve azab çekecek olan fakir kâfiri yaratmaması gerekirdi. Çünkü böyle kimseler için en faydalı şey var olmamaktır. Allah Teâlâ, kul¬larına minnet edebilir, Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“İslâm'a girdikleri için senin başına kakıyorlar. De ki, müslüman oluşunuzu benim başıma kakmayın. Doğrusu sizi imana hida¬yet ettiği için Allah size minnet eder.” [478]
Allah Teâlâ'nın Musa aleyhisselâm gibisi üzerine başa kakması, Firavn gibisi üzerine başa kakmasının üstünde olunca; Allah'ın korumasını, başarılı kılmasını, sıkıntıları yok etmesini, kıtlıkta da bollukta da genişlik vermesini istemenin bir manası ve hikmeti olun¬ca Allah Teâlâ'ya onları terk etmek gerekir. Çünkü Allah Teâlâ, on¬lar için faydalı olanı yapmıştır.
Yemin ederim ki bu esasa dayalı olan bozukluklar kul için fay¬dalı olanı Allah Teâlâ üzerine vacib kılmaktan gelmektedir. Belki Mu¬tezilenin dayandığı bu gibi bozuk esaslar çok açık ve sayılmıyacak kadar çoktur. Bu ise Allah'ı tanımada, zatı ve sıfatı sübutiye ve selbiyyesi ile ilgili bilgilerde, gayba ait gerçekleri idrak etmekte noksan olan dinî tabiatlarında, gaibi şahide kıyas etme alışkanlığının yerleşmiş olması dolayısıyladır. Sonra Allah üzerine bir şeyin vacip olma¬sının manasını bilsen. Bunun manasının, o vacip olan işi terk edene azap ve kötülenme olmadığı apaçıktır. Zira Rab olma makamında Allah’lık, kendisi üzerine bir şeyin gerekli olmasına aykırıdır. Çünkü vacib olmak hükümlerden biridir. Hüküm ise ancak şeriatla sabit olur. Allah üzerine Şeriat vazeden yoktur. Öyle ise maksat en güzel bir şekilde tamamlanmış oldu.

Allah Vaadından Dönmez, Vaidinden Dönebilir.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan bir başkası da Allah'ın korkutma ile ilgili hükümlerden dönmesi kullar için bir keremdir.
Bu hüküm, Allah hakkında caizdir. Muhakkık alimler ise buna muhaliflerdir. Çünkü nasıl olur,vaidinden dönmek sözünden dönmektir. Halbuki Allah Teala şöyle buyuruyor:
“Benim katımda söz değiştirilmez.” diyorlar.Buradaki tebdilden maksat sözden dönmektir,sözü değiştirmek değildir.Yani vaadimi değiştirip sözümden dönmem. Sizi korkuttuğum cezai sözlerimden döneceğime tama’ etmeyin.” demektir.


Küçük Günahlardan Dolayı Azab Caizdir.

İman esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de küçük günah¬lardan ötürü kullara azab etmenin caiz olmasıdır. Bu günahı irtikab eden ister daha önce büyük günah işlemiş olsun, ister olmasın, kü¬çük günahtan dolayı kulun azab edilmesi caizdir. Çünkü küçük gü¬nah da Allah Teâlâ'nın:
“Şirkten başka diğer günahları Allah mağfiret eder.” [479] âyeti ile
“Bu kitaba ne oldu; küçük büyük hiç bir günahı bırakmayıp hepsini tek tek sayıyor.” [480] âyetinin hükmüne dahildir.
Mûtezile'nin bir kısmı, kul büyük günahlardan sakındığı takdir¬de onu küçük günahlardan ötürü cezalandırmanın caiz olmadığı gö¬rüşünü kabul etmiştir. Bu görüşleri, aklen caiz değildir, manasında olmayıp belki görüşlerini nakli delillere dayandırmaktadırlar. Çün¬kü Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Eğer yasaklandığınız günahların büyüğünden kaçınırsanız, si¬zin kötülüklerinizi örteriz.” [481]
Mutezilenin bu deliline karşılık şöyle cevap verilir: Bu âyette büyük günahtan kasdedilen küfürdür. Zira küfür büyüklükte kâmil¬dir. Bu kelimenin cemi olarak gelmesi küfrün bütün çeşitlerine şa¬mil olduğu itibarıyladır; yahut da küfürün hükmü altına giren fertlerin çokluğu itibariyledir. Zira şöyle bir kaide vardır: Çoğulun ço¬ğul ile karşılaştırılması, fertlerin teklerle karşılaştırılmasını gerek¬tirir. Meselâ: Topluluk bineklerine bindi, elbiselerini giyindi, dediği¬miz zaman kavmin fertlerinin bineklerin fertlerine taksimini gerek¬tirir. Allame Taftazânî de bu meseleyi “Şerh'ul-Akâid”'de bu şekil¬de incelemiştir. Dolayısıyla şu mana takdir edilmiş olur: Eğer küfrün çeşitlerinden sakınırsanız diğer günahlarınızı örteriz. Mutezilenin görüşü kabul edildiği takdirde ister küçük olsun, ister büyük olsun, bu âyet-i kerîmeye göre küfürden başka günahlar için bir kimseye azab etmek caiz olmaz. Ancak, küfürden sakınmadan önce kazandı¬ğınız günahları örteriz manası verilirse, o zaman bu hitap kâfirlere ait olur. Bir görüşe göre, bu âyette dilersek şeklinde istisna mukad¬derdir. Yani eğer dilersek sizin kötülüklerinizi örteriz. Mevlâna Şeyh Abdullah es-Senedî kendi el yazısı ile bulduğumuz yazısında şöyle diyor: Bu âyette istisna takdir etmek büyük günahları küfür mâna¬sına hamletmekten müstağni kılar. Ben derim ki, istisna ancak bü¬yük günahları küfür manasına hamletmek için takdir edilmiştir Zi¬ra eğer büyük günahlar umumî mânasına hamledilirse istisna sahih olmaz. Çünkü küçük günahların dilemek mânası altına inhisar etme¬si ve büyüklerinin çıkarılmasına lüzum vardır. Bu ise Kur'an-ı Ke¬rîm nassının hilafıdır. Cenabı Hak şöyle buyuruyor:
“Şüphesiz Allah kendine eş koşulmasını mağfiret etmez.” [482]
Yine büyük günahlardan kaçınmak şartıyla küçük günahların Allah'ın dilemesi altına inhisar etmesi gerekir. Halbuki böyle değildir. Belki küçük günahlar, sahibi büyük günah işleyen kişi de olsa, Allah'ın afetmesi yahut günahlara keffaret olan iyi bir iş sebebiy¬le örtülür.
Allâme Mevlâna Isamuddin bu âyetin manasında şöyle diyor: “Kötülüklerin örtülmesi ve affedilmesi küfürden sakınmaya bağlı¬dır. Bu günahların affedilmesine büyük günahlar da girer. Büyük günahların, yalnız küfürden sakınmakla örtülmeyeceği hususunda bir ihtilâf bahis konusu değildir. Bize göre günahların mağfiret ve affedilmesinin mutlaka başka bir şeye bağlı bulunması gerekir. O da Allah'ın dilemesidir. Mutezileye göre ise tevbedir. Yukarıdaki âyet ittifakla zahirî mânasında değildir. Bu sebeple Mutezilenin maksadı¬na delâlet etmek hususunda tam değildir.
“Yasaklandığınız günahların büyükleri” âyetinin küfür mâna¬sına delaleti iki yönden de uzak bir ihtimal olduğunda bir gizlilik yoktur. Zira belagat kaidesine göre “küfürden sakınırsanız” sözü veciz olduğu ve örfteki ifadelere uygun olduğu için, âyetin mânası sadece büyük günahlardan sakınmakla küçük günâhların affedilece¬ğidir. Başka bir âyette mağfiret kelimesinin mânasını Allah'ın dile¬mesine bağlı kılmak, sakındığı büyük günahlardan başkasına mah¬sustur.” Bu görüşün, iki mezhebi birleştiren üçüncü bir mezhep oldu¬ğu gizli değildir. Binaenaleyh, kebair kelimesinin mutlak mânada doğru olmasına nasıl hükmedilebilir? Sonra en doğrusu âyetteki hi¬tap müminlere mahsustur. Örfte büyük günah ise kâfirlerin küfrün¬den başkasıdır. Nitekim “Yasaklandığınız büyük günahlar” sözü buna işaret etmektedir. Bunun mânası, yasaklandığınız büyük gü¬nâhlardan sakınırsanız, taatlar sebebiyle kötülüklerinizi örteriz, de¬mektir. Buna Allah Teâlâ'nın şu âyeti de delâlet ediyor:
“Şüphesiz iyilikler kötülükleri yok eder.” [483]
Müminlerin kötülüklerini affettiren diğer hadis-i şerifler de bu manayı kuvvetlendirmektedir.

Ölüler İçin Yapılan İyilikler Onlara Fayda Verir.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de dirilerin ölülere duası, onlar adına sadaka vermesi kendilerine büyük ölçüde fayda verir. Mutezile bu görüşe muhaliftir. Dayandığı delil Allah'ın hük¬münün değişmeyeceği her nefsin kazandığı karşısında rehin olma¬sıdır. Kişi başkasının ameli ile değil kendi ameli ile cezalandırılacak, yahut mükafatlandırılacaktır. Mutezilenin bu görüşü ve dayandığı delillere karşı şöyle cevap berilmiştir: Ölüler hakkındaki hükmün de¬ğişmemesi, ölülerin kendilerine nisbetledir. Dirilerin kendilerine ya¬pacakları duaların onlara fayda vermesine aykırı değildir. Zira dua¬nın onlara fayda vermesinin yine kaza ile (Allah'ın hükmü ile) ol¬ması caizdir. Sahili hadislerde ölülere dua etme hususunda, özellik¬le cenaze duası hakkında hadisler vardır. Bu hadisler selef âlimle¬rine intikal etmiştir ve sonradan gelen âlimler bunun üzerinde itti¬fak etmişlerdir. Cenaze duasında ölülere fayda olmasa bu hadislerin faydasız ve boşuna olması gerekirdi. Belki Kur'an-ı Kerîm'de ölülere dua etmekle ilgili âyetler vardır, Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Ya rabbi beni küçükken terbiye ettikleri gibi onlara merhamet et.” [484]
“Rabbim. Beni, ana-babamı, evime mümin olarak girenleri tüm mümin erkekleri ve mümine kadınları mağfiret et.” [485]
“Ey rabbimiz! Bizi ve bizden önce iman edenleri mağfiret et.” [486] .Şâ'd b. Ubade'den rivayet edildiğine göre kendisi Hz. Peygam¬bere: “Yâ resulellah! Sa'd'ın anası vefat eti. Onun için hangi sadaka daha faziletlidir? diyerek sordu. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de:
“Sudur, buyurdu. Bunun üzerine bir su kuyusu kazdı. Ve bu kuyu Sa'd'ın anasına aittir, dedi.”
(Bu hadisi Ebû Davud ve Nesaı çıkarmışlardır.) Akâid Şerhinde zikredildiği üzere, bir âlim veya öğrenci bir kö¬ye uğradığı zaman Allah Teâlâ onlar hürmetine kırk gün o köyün kabristanında defnedilen ölüler üzerinden azabı kaldırır. Celâleddin es-Suyuti bu hadis'in aslı olmadığını açıklamıştır.
Ronevi bu konuda diyor ki: Ehl-i Sünnet âlimlerine göre bir in¬sanın, namaz, oruç, hac, sadaka ve benzeri ibadetlerin sevabını baş¬kasına bağışlaması caiz değildir, diyor. Şafiî bunu sadakalarla ma¬lî ibadetlerde ve hacta caiz görmüştür. Ancak kabristanda Kur'an okununca ölüye Kur'an dinleme sevabı yazılır, fakat Kur'an'ın se¬vabı ona ulaşmaz. Bunun gibi, namaz, oruç ve malî olmayan bütün taat ve ibadetler de böyledir. Ebû Hanîfe ve ashabına göre ise iba¬detlerin sevabını ölüye bağışlamak caizdir ve bağışlanan sevap ölü¬ye ulaşır.
Malî olmayan ibadetlerin sevabının ölüye ulaşmasını kabul et¬meyenler Allah Teâlâ'nin şu âyetine dayanıyorlar:
“İnsan için çalıştığından başkası yoktur.” [487]Bu âyet-i kerîme ya¬nında Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in:
“Âdemoğlu öldüğü zaman üç şey dışında bütün amellerinin sevabı kesilir.” [488] hadisini delil getiriyorlar.
Buna karşılık cevabımız şudur: Yukarıdaki âyet bize delil teş¬kil eder. Zira yaptığı amelin sevabını başkasına hediye eden kişi de bu sevabı o başkasına ulaştırmaya çalışmıştır. Dolayısıyla bu gayretinin sevabı kendisine ait olur. Amelinin sevabı ölüye ulaşma¬dıkça bu gayret ve çalışmasının sevabı kendine yazılmaz. Dolayı¬sıyla bu ayet aleyhimize değil, lehimize bir delil teşkil eder. Hadîs-i şerif ise ölünün kendi amelinin kesildiğine delalet eder. Biz de bu¬na hükmediyoruz. Ancak buradaki bahsimiz, dirinin yaptığı amelin sevabının ölüye ulaşıp ulaşmaması hakkındadır. Sevabı ölüye ulaştıran Allah Teâlâ'dır. Zira ölü kendi başına amel edemez. Uzaklık ve yakınlık Allah Teâlâ'nın kudreti hakkında birdir. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Bana dua edin ki, kabul edeyim.” [489]
Bu ayette Mutezileden bazılarının iddialarına cevap vardır. Orılar şöyle diyorlar: Dua, bir kimse hakkında verilen hükmü boz¬maya tesir etmez. Buna karşılık verilen cevap şöyledir: Dua, kazaya uygun olursa belâları defeder.
Hülâsa muallakta bulunan kaza değişebilir. Mübrem olan (ke¬sinleşmiş olan) kaza böyle değildir. Allah daha iyi bilir.
Dua ise ibadetin mıhıdır. İster kazaya uygun olsun, ister olma¬sın durum bu şekildedir. Çok kerre dua belâları hafifletir. Dua et¬menin mi, yoksa sükut etmenin mi daha faziletli olduğu hususunda da ihtilâf edilmiştir. Bir görüşe göre birincisi yani dua etmek daha faziletlidir. Çünkü duanın kendisi de bir ibadettir. Bu ise yapılması istenen bir emirdir aynı zamanda. Hükmün akışına göre sükut ve rıza göstermek rıza yönünden daha tamamdır. En iyisi lisanla dua edip hükmün akışına göre kalb ile hamdetmek suretiyle her ikisini toplamak daha tamam bir iş olması uzak bir ihtimal değildir. En iyisi şöyle demektir: Vakitler çeşitlidir. Bazı vakitlerde dua etmek daha faziletlidir. Bazı vakitlerde ise sükût etmek daha faziletlidir. Bunların arasındaki fark bir işarettir. Kim kalbinden dua etmeğe işaret bulursa o vakit, dua etme zamanıdır. Nitekim şöyle buyu¬rulmuştur: “Kime dua etme kapıları açılırsa ona kabul kapıları, ya¬hut rahmet, yahut Cennet kapıları açılır.” Kim de kalbinde sükut etmeğe dair bir işaret bulursa bu da sükut etme vaktidir. İbrahim aleyhisselâm ateşe atıldığı zaman Cebrail aleyhisselâm kendisine bir ihtiyacın var mıdır? sorusunu sorduğu zaman şöyle cevap ver¬mişti: Sana ise ihtiyacım yoktur. Cebrail aleyhisselâm: Rabbinden iste, deyince de: O'nun halimi bilmesi, istemekten daha yeterlidir, cevabını verdi. İbrahim aleyhisselâm'ın ateşten kurtulması bu şekil¬de Allah'a tam güvenerek sükût etmesi ile olmuştur İbrahim aleyhisselâm ateşte yedi gün kalmış idi. Bir rivayete göre ise kırk gün kalmış olup ateşe atıldığı zamanki yaşı on altı idi. Şöyle demek de caizdir. Kulun nasibi, yahut Allah'ın hakkı olan işlerde dua etmek daha iyidir. Yalnız dua edenin nefsine ait hisse bulunan işlerde dua etmemek, sükut etmek daha iyidir.
“Akîdet'üt-Tahavi” adlı kitabın sârini şöyle diyor:
“Ehl-i Sünnet âlimleri iki noktadan dirilerin amellerinin ölülere fayda vereceğin¬de ittifak etmişlerdir. Bunlardan biri ölünün hayatında sebep oldu¬ğu işler. Diğeri müslümanların ölüler için duası, günahlarının affı¬nı istemesi ve sadaka vermesidir. Haccın ölülere fayda vermesi hak¬kında ise ihtilâf vardır. İmam Muhammed b. Hasan'dan rivayet edil¬diğine göre, hac için yapılan harcamanın sevabı ölülere ulaşır. Hac ise yapanındır. İlim adamlarının çoğunluğuna göre ise haccın se¬vabı hac yapılan kişiye aittir. Doğrusu da budur.
Oruç tutmak, Kur'an okumak ve Allah'ı zikretmek gibi bedenî ibadetlerin sevabının ölüye ulaşması hakkında da ihtilâf edilmiştir. Ebû Hanîfe, İmam Ahmed b. Hanbel ve Selef âlimlerinin çoğunluğu bu gibi ibadetlerin sevabının ölüye ulaşacağı görüşündedirler. Sâfiî ve Maîîkî Mezhebinden meşhur olan görüş ise bu gibi ibadetlerin sevabının ölülere ulaşmayacağıdır. Kelâmcıların bidatçılarından ba¬zılarına göre duadan başka hiçbir şey ölüye ulaşmayacaktır. Bu görüş Kitap ve Sünnetle reddedilmiştir. Allah Teâlâ'nın “İnsan için çalıştığından başkası yoktur.” âyetini delil olarak ileri sür¬mesi ise reddedilmiştir. Çünkü bu âyet bir kimsenin, başkası¬nın çalışmasından faydalanmasını yasaklamıyor. Yalnız başkasının çalışması, ile çalışmadan bir şeye malik olmayı nefy etmiştir. İkjsi arasında açık bir fark vardır. Allah Teâlâ bir kimsenin ancak ken¬di çalıştığına sahip olacağını ve başkasının çalışmasının başkasına ait olduğunu haber vermiştir. Bu kazancını başkasına vermek iste¬se de, istemese de kazanç kendinindir. Allah Teâlâ, kişi yalnız kendi kazancından faydalanır, buyurmamıştır. Malî ibadetlerin sevabının ölüye ulaşacağına delâlet eden delillerden biri de Câbir radıyellahu anh'tan rivayet edilen şu hadis-i şeriftir.
Câbir radıyeliahu anh şöyle demiştir; Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem ile beraber Kurban bayramı namazını kıldım. Na¬mazdan ayrılınca bir koç getirip onu kurban etti. Keserken
“Bismillahi Allahu Ekber, Allah’ım, bu kurban benden ve ümmetimden kur¬ban kesmeyenler içindir.” [490]
[491] Ahmed b. Hanbel'in rivayet ettiği hadiste ise Peygamber'in iki koç kurban ettiği, bunlardan birini kendisi için, diğerini ise üm¬metinden kurban kesmeyenler için kestiğini beyan buyurmuştur.
Kurbandan maksat, kan akıtmaktır. Hz, Peygamber bunu baş¬kası için de yapmıştır, Bedenle yapılan hac ibadeti de böyledir. Hac¬ta mal esas değildir. Mal ancak hac ibadetinin ifasına için vesiledir. Görmüyor musun ki. Mekkeli bir müslüman mükellef yürümeğe gü¬cü yettiği zaman mal şartı olmaksızın bu vazifeyi ifa edebiliyor. En doğrusu da budur. Şunu kasdediyorum. Hac mal ve beden ibadetin¬den mürekkeb değildir. Belki halis olarak bedenî bir ibadettir. Ebû Hanife'nin sonradan gelen ashabından bir topluluk bu görüşü kabul etmişlerdir. Ben derim ki bu sağlam bir görüş değildir. Zira bedenîn sıhhati haccın edasının şartıdır. Bu sebeple yapamayan kimseye vekil göndermek, yahut vekil gönderilmesini vasıyyet etmek gere¬kir.
Sonra ücretsiz ve nafile olarak Kur'an okumak ve bu okunan Kur'an'ı ölünün ruhuna bağışlamak, ölünün ruhuna ulaşır. Bir kimse ölmeden kabrinde Kur'an okunmasını ve Kur'an okuyana malın¬dan bir şey verilmesini vasıyyet ederse bu vasıyyet batıldır. Çünkü bu ücret manasındadir. “El-İhtiyar”da da böyle yazılmıştır. Bu gö¬rüş, taat ve ibadetlerden dolayı ücret taleb etmenin caiz olmaması¬na dayanmaktadır. Ancak, Kur'an öğrenene ve öğretene bir yardım olmak üzere bir hediye verilirse bu sadaka cinsinden olduğu için caizdir.
Sonra, bir rivayete göre, kabirler yanında Kur'an okumak Ebû Hanife, Ahmed b. Hanbel ve İmam Mâlik'e göre mekruhtur. Çünkü bu sonradan icad edilmiş bir bidattir. Sünnette böyle bir şey gelmemiştir. Bir rivayete göre ise Ahmed b. Hanbel ile Muhammed b. Ha¬san, kabir üzerinde Kur'an okumanın mekruh olmadığını söylüyor¬lar. Çünkü İbn-i Ömer'den, vefatında defnedilirken kabri üzerinde Bakara suresinin başının ve sonunun (yâni Fatiha ve Eliflâm Mîm ve Amennerresulu) âyetlerinin okunmasını vasıyyet ettiği rivayet edilmiştir. Allah Teâlâ daha iyi bilir.

Kafirlerin Duaları Kabul Değildir.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de, Cumhur'un görüşüne göre kâfirin duasının kabul olacağını söylemenin caiz ol¬madığıdır. Çünkü Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“Kâfirlerin duası boşunadır.” [492] Yani onların duası ziyandadır, boşunadır, bir faydası yoktur. Bu âyetin mânasının âhirete tâalluk ettiği manası vardır. Kâfirin duasının dünyada kabul edilmesine ay¬kırı değildir. Nitekim İblis'in duası dünyada kabul edilmiştir.
“Kâfir de olsa, mazlumun duası kabul edilir.” [493] hadisi de bunu takviye etmektedir. Kâfirin duasının kabul edilmesini söylemenin caiz olduğu görüşünü Eb'ul Kasım el-Hakîm ve Ebû Nasr edDebbûsî kabul etmişlerdir. Sadruşşehid fetvanın bu görüşü üzerinde olduğunu söylemiştir. “Şerh'ul-Akâid”de kâfirin Allah'a dua edemeyeceğine, Allah'ı tanımadığını delil getirmiştir. Onlar hakkındaki şu âyet-i kerîme de bu delillerdendir.
“Bir fırtına çıkarak her taraftan dalgalar kendilerine doğru ge¬lince, Allah'ın dinînde samimî olarak şoyle dua ederler. Yemin ede¬riz ki eğer bizi bundan kurtarırsan muhakkak şükreden kulların¬dan olacağız.” [494]
Gemiye bindikleri zaman, dini Allah'a tahsis ederek O'na dua ederler. Onları karaya çıkarıp kurtardık mı, hemen Allah'a ortak koşarlar.” [495]
İmam Azam Ebû Hanife ile İmameyn demişlerdir ki, bir kimsenin; “Senden falananın hakkı için, Beytül Haram'ın hakkı için Meş'ar-i Haram'ın hakkı için, yahut nebiler ve resuller hakkı için istiyorum,” diyerek Allah'tan bir şey istemesi mekruhtur. Zira hiç kimsenin Allah Teâlâ üzerinde bir hakkı yoktur. İmamı Âzam ile İmam Muhammed, bir kimsenin “Allahım, Arşının izzeti için senden isterim” demesini de mekruh kabul etmişlerdir. İmam Ebû Yusuf bunu caiz görmüştür. Çünkü bu hususta hadis gelmiştir. Ben de de¬rim ki, yine Hadis'te şöyle gelmiştir, “Allahım, senden isteyenlerin hakkı için ve sana doğru varan yollar hakkı için” şeklinde hadisler de gelmiştir. Burada haktan maksat, hürmet göstermektir. Yahut rahmeti gereği olarak vaad ettiği haktır.

Cinlerin Kâfirleri İçin Cehennem Azabı Vardır.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de kâfir olan cin¬lerin ittifakla Cehennem ateşi ile azab edilmeleridir. Çünkü Allah Teala:
“Muhakkak Cehennemi cinlerle ve insanlarla dolduracağım.” [496]buyuruyor.
Cinlerden müslüman olanlarsa İmam Ebû Yusuf ile İmam Muhammed'e göre Cennetle mükâfatlandırılırlar. Ehl-i Sünnet vel-Ce-maat'a mensup diğer âlimler de bunlara uymuşlardır. Cennet ni¬metlerini sayarken Rahman süresindeki şu âyet-i kerime onların bu görüşünü kuvvetlendirmektedir: Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Rabbinin huzurunda durmaktan korkan kimse için iki cennet vardır (biri insanlara, diğeri ise cinlere ait.) O halde, Rabbinizin hangi nimetlerini inkâr edersiniz.” [497]
İmam Âzam Ebû Hanife, cinlerin mükâfatlandırılması konusun¬da bir şey söylemeyip sükut etmiştir. Çünkü Allah Teâlâ cinler hak¬kında:
“Sizi elîm olan azaptan kurtarsın.” [498] buyuruyor. Bu âyette de¬vamlı bir sevaptan bahis edilmemekte, sadece azaptan kurtarıl¬maları beyan buyurulmaktadır. Bir görüşe göre, cinler için Cehen¬nem ateşinden kurtarılmaktan başka bir mükâfat yoktur. Sonra on¬lara “Toprak olun.” denilecektir. Ebû Hanîfe Mezheb'nin zahiri, cin¬lerin mükâfatlandırılması konusunda sükut etmektir. Öyleki cinler için yemek içmek olmadığı söylenmiştir. Onlar ancak koklarlar. Fa¬kat bu görüş sağlam değildir. Çünkü birçok hadislerde bunun hilâ¬fına açıklamalar vardır. İmam Âzam için, melekler gibi cinlerin de Cennet'e girmeye müstahak oldukları konusunda sükût etmek bahis konusu değildir. Çünkü Allah Teâlâ Kur'an-ı Kerim'de onların sevabını bildirmemiştir. Biz kesin olarak biliyoruz ki şüphesiz Al¬lah Teâlâ, cinlerin de imanlarını zayi etmez, onlara durumlarına uygun olan mükâfatı verir. Kesin bir delil bulunmadığı için İmam Âzam'in bir ey söylememesi zannî delil ile iki taraftan birini tercih etmeğe aykırı düşmez.
Konevı'nin naklettiğine göre, Rüştağni'ye melekler için sevap ve azap olup olmadığından sorulunca şöyle cevap verdi: Evet, onlar için sevap da azap da vardır. Ancak onların azabı insanların azabına eş olmadığı gibi, sevapları da insanların sevapları gibi değildir. Çünkü onların sevapları koklamak suretiyle bir lezzet almaktır. Sonra Al¬lah Teâlâ bizim lezzet ve şehvetlerimizi dünyada yiyecek, içecek ve benzeri şeyler olarak tâyin etmiştir. Âhirette de bizlere aynı lezzet¬leri ve şehvetleri verecektir. Meleklere gelince Allah Teâlâ, dünyada onlara taat ve ibadeti lezzet yapmıştır. Onların nefisleri bundan hoşlanır. Ondan doyarlar, ondan kanarlar. Âhirette de onların lez¬zetleri böyledir.
Şahid ile istidlal ederek söylenen bu söz makbul değildir. Çün¬kü meleklerin azab edilmesi İcma-i Ümmet'e aykırıdır. Onların ta¬at lezzeti üzerinde bakî kalmalarının kendileri için sevap oluşu açıktır. Fakat bizim sevabımızı sadece zahiri lezzetlere hasretmekse yasaklanmıştır. Çünkü Cennette cennet ehli için, zikir, şükür, çeşitli marifetler ve Allah'a yaklaşmalar sebebiyle hasıl olur ki Al¬lah Teâlâ'ya yakınlığın sonu Allah'ı görmektir. Öyle ki bunun lez¬zeti yanında diğer bütün lezzetler unutulur.

Şeytanların İnsanlar Üzerindeki Tasarrufu.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de şeytanların insanoğlunda tasarruf sahibi oluşudur. Mutezile bu görüşte değildir. Onlar şöyle derler: Şeytanların vesvese vermesi mümkün değildir. İnsana vesvese veren kendi nefsidir. Mutezilenin bu görüşü şu âyet-i kerime ile reddedilmiştir:
“Şeytan sizi fakirlikle korkutur ve size kötülükleri emreder.” [499]
“Şüphesiz şeytan sizin düşmanmızdır. Onu düşman edinin. Çün¬kü o etrafında toplanan yardımcılarını ancak Cehennem ehli olma¬ya çağırır.” [500]
Hz. Peygamber'den sahih bir hadis ile şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir:
“Şüphesiz şeytan insanoğlunun kan dolaşımında dolaşır.”
Şeytanların bizi göreceği, fakat bizim onları görmeyeceğimiz şekilde yaratılmalarının sebebi çirkin bir şekilde yaratıldıkları içindir. Eğer onları görseydik, yemek içmeğe gücümüz yetmezdi olarak bize gösterilmediler. Melekler ise nurdan yaratılmışlardır. Eğer melekleri görseydik gözlerimiz onlara dikilir ve canlarımız çıkardı.
Konevî'nin: Cinlerin rüzgârdan yaratıldığı, rüzgarda aslolan özelliğin ise görünmemek olduğu, rüzgârdan yaratılanda da bunun asloldugu yolundaki sözü sağlam değildir. Çünkü Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“Cinleri de daha önce şiddetli ateşten yarattık.”
İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de Allah Teâlâ'nın haber verdiği Cennet ehline ait huriler, köşkler, nehirlerle, Cehen¬nem ehline ait olan zakkum, hamim, zencir, bukağı gibi şeylerin varlığının gerçek olduğudur. Batmîler ise bu görüşe muhalefet ediyor¬lar. Naslarm zahirinden dönerek Batmilerin iddia ettiği manayıal¬mak ise küfür ve ilhaddır.

Müctehid Hata Da İsabet De Edebilir.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de gerek akli ko¬nularda, gerekse Şeriata ait aslî ve fer'î konularda müctehidin hata da isabet de edebileceğidir. Eş'arîlerle Mutezileden bir kısmı müc¬tehidin, kesin delil bulunmayan seri ve fer'î meselelerde düşündük¬lerinin doğru olduğu görüşünü kabul etmişlerdir. Gerçekten ictihadi meselelerde dört ihtimal vardır: Birincisi ictihad etmeden evvel Al¬lah'ın belli bir hükmü bulunmayan meseledir. Bu meseledeki hü¬küm müctehidin reyine göredir. Buna göre, bir olayda hak olan hükümler birkaç tane olur. Ve her müctehid isabet eder, doğru dü¬şünür. İkincisi, hüküm tâyin edilmiştir, fakat Allah tarafından bu hüküm üzerine bir delil açıklanmamıştır. Bu hükmü bulmak, bir de¬fineyi bulmak gibidir. Üçüncüsü, hüküm bellidir ve kesin delili de vardır. Dördüncüsü, hüküm bellidir, fakat delili zannîdir. Bu dört ihtimalden her birini bir topluluk kabul etmiştir. Tercih edilen görüş şudur: Hüküm belli ise ve bu hükme ait delil zannî ise müctehid bu delili bulur da ona göre hükmederse isabet eder. Eğer bulamaz¬sa hataya düşer. Müctehid isabet etmekle mükellef değildir. Delilin bulunmamasının sebebi gizli ve kapalı olmasıdır. Bu sebeple hata¬ya düşen müctehid mazur kabul edilmektedir. Doğruyu bulan müc¬tehid için iki sevap, hataya düşen için ise bir sevap vardır. Nitekim bir hadiste de böyle gelmiştir:
“Eğer doğruyu bulursan senin için on sevap vardır. Eğer hataya düşersen senin için bir sevap vardır.” Müctehidin bazen hataya düşeceğine delil şu âyet-i kerîmedir:
“Biz (doğru olan hükmü) Süleyman'a bildirdik.” [501]Yâni Dâvud aleyhisselâm'a değil de doğru görüşü Süleyman'a bildirdik. Çünkü buradaki zamir hükümete, yahut fetvaya aittir. Eğer iki ictihad da doğru olsaydı Süleyman'ı tahsis ederek zikretmekte bir fayda olmaz¬dı. Bu meselenin izahı şöyledir.
Bir koyun sürüsü bir tarlanın ekinini harab etmişti. Durum Dâ¬vud aleyhisselâm'a intikal edince koyunların tarla sahibine, tarla¬nın da koyun sahibine verilmesine, böylece ödeşmelerine hükmetti. Süleyman aleyhisselâm ise koyunların tarla sahibine muvakkaten verilmesini, tarlanın da koyun sahibine verilmesini; gelecek sene tarla eski haline gelinceye kadar tarla sahibinin koyunlardan faydalanmasını, tarlanın da koyun sahibinin elinde kalmasına ve mah¬sul eski haline gelince birbirlerine mallarını iade etmelerine, böyle¬ce mahsul sahibine yapılmış olan zararın ödenmesine hükmetti. Bu onların şeriatında böyle idi. Bizim şeriatımızda ise Ebû Hanîfe ve ashabına göre ister gece olsun ister gündüz olsun, bir şey ödemek gerekmez. Ancak hayvanların bekçisi varsa o zaman koyun sahibi¬nin ekin zararını ödemesi gerekir. İmam Şafiî'ye göre, gece yapılan zararın ödenmesi gerekir. Zira hayvanları gece korumak adettir. Dâvud ve Süleyman aleyhisselâm'ın hükümleri birer ictihad olup vahiy değildi. Böyle olmasa ne Süleyman aleyhisselâm'ın ne de Dâ¬vud aleyhisselâm'ın ictihadlarından dönmeleri caiz olmazdı. Bu icihaddan her ikisi de hak olsa ikisinin de hükümlerinde isabetli ol¬ması ve doğru hükmü anlamış olması gerekirdi. O zaman âyette Sü¬leyman aleyhisselâm'ı tahsis ederek zikretmenin bir mânası kalmaz¬dı. Süleyman aleyhisselâm'ın tahsis edilmesi hükmün doğruluğu¬nun başkasından delâlet-i külliye ile nefy edilmesine her ne kadar delâlet etmiyorsa da makam yardımı ile burada, doğru hükmün başkasından nefy edilmesine delâlet eder. Kelâma ait fenleri bilen¬ler için bu husus gizli değildir. Bu hüküm, peygamberlerin ictihatlarının caiz olmasına ve icabında hataya da düştükleri esasına da¬yanmaktadır. Ancak hata yapmalarının caiz olması, sonradan Al¬lah tarafından uyandırılmak şartıyladır. Tenbih edilince doğrusu¬nu anlarlar. “Biz onu Süleyman'a bildirdik.” âyetinin mânasının en iyi ve en doğru olan fetva ve hükümleri bildirdik, demek olduğu yo¬lunda da cevap verilmiştir. Çünkü Allah Teâlâ her ikisi hakkında şöyle buyuruyor.
“Onların her ikisine de hükmü ve ilmi bildirdik.” [502]
Bu âyetten ikisinin de hükmünde doğru olduğu anlaşılmaktadır Bu¬nun bir delili de Süleyman aleyhisselâm'ın: “Bu hükümden başkası iki hasım için daha uygundur.” sözüdür. Bu sözü şu mânaya gelir. Bu benim hükmüm haktır, fakat başkası daha doğrudur. Bu sözde peygamberlik için evlâyı terk etmenin ilim adamlarının hatası ye¬rinde olduğuna işaret vardır. Zira Ebrarın iyiliği mukarrerlerin kötülüğüdür. İki hükmün de eşit şekilde doğru olduğunu söyleme¬nin doğru ve tamam olmadığı gizli değildir.
Sonra bil ki peygamberlerin mutlak ictihad etme yetkisi vardır. İlim adamlarının çoğunluğu bu görüştedir. Yahut, peygamberler vahyi bekledikten sonra ancak ictihad yaparlar. Vahiy gelirse ona göre hükmederler. Gelmezse ictihad ederler Hanefiler bu görüşte¬dirler. İbn-i Humam da. “et-Tahrîr” adlı kitabında bu görüşü tercih etmiştir. Peygamberler gerektiğinde içtihat ederlerse başlangıçta ve sonuçta mutlaka doğruyu bulmaları gerekir.

İman Artma Ve Eksilme Kabul Etmez.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri imanın artıp eksilmediğidir. Çünkü imanın hakikati kesinlik ve iz'an derecesine ulaşan tarzda kalbten tasdik etmektir, Cumhur'a göre meşhur olan da budur. Her ne kadar “Akâid” şarihi ve “Makâsıd” sahibi bozul¬maya ihtimali bulunmayan zann-i galibi itibar etmeye meyletmişlerse de, yine imanda artma ve eksilme düşünülemez. Öyle ki, kendisi için tasdikin hakikati hâsıl olan kimse ister taatları yerine getirsin, ister kötülükleri kazansın, onun tasdiki ve imam olduğu gibi bakî¬dir. Asla bir değişiklik yoktur. İmanın artmasına delâlet eden âyet¬ler İmam Ebû Hanife'nin zikrettiği gibi, ilk müminler önce, toptan Allah tarafından gönderilen her şeye iman etmişlerdi. Sonradan farzlar indikçe, hükümler geldikçe her bir farzın hükmüne de te¬ker teker iman etmişlerdir. Tümüne birden iman ettikten sonra âyet¬ler indikçe her birine özel bir şekilde iman etmek, imanın artması şeklinde tevil ediliyor. Bu tevil tarzı aynen İbn-i Abbas'tan rivayet edilmiştir. Keşşafta şöyle yazılmaktadır. “Hz. Peygamberin müslümanlara ilk getirdiği hüküm Tevhid inancıdır. Müminler Allah'ın varlığına ve birliğine iman edince Allah Teâlâ namazı, zekâtı, sonra haccı farz kılmıştır. Sonra da cihadı farz kılmıştır. Dolayısıyla ilk imanlarına nisbetle imanları artmıştır.” Burada haccın cihaddan ön¬ce zikredilmesi Keşşaf sahibinin bir kalem sürçmesidir. Çünkü cihad ittifakla hacdan önce farz kılınmıştır.
İmam Âzam'ın sözünün hülâsası şudur: İman, inanılacak hususların artması ile artardı. Bu durum ise Hz. Peygamber'in asrından başka zamanlar için düşünülemez.
“Akâid” şârihi diyor ki bu düşünce bozuktur. Çünkü imanın tafsilâtına zamanla vakıf olmak Hz. Peygamberin asrından başka zamanlar için de düşünülmesi mümkündür. Bunun cevabı şöyledir: Bu tafsilâta önceden tüm olarak iman edildiği için iman noksanlıktan ziyadeye dönmemiştir. Belki yalnız icmaliden tafsiliye inkilâb etmiştir. Hz. Peygamber asrında bulunanlar bunun gibi değildir. Zi¬ra iman Hz. Peygamberin Allah tarafından getirdiği bütün hüküm¬lere ve âyetlere iman etmekten ibaret olunca, Hz. Peygamber'in ge¬tirdiği hükümler topluluğu arttıkça mutlaka onunla ilgili tasdik ve iman da artar. “Tafsili imanın daha mükemmel ve daha ziyade ol¬duğunda gizlilik yoktur.” sözüne gelince tafsili imanın daha fazla olması menedilmiştir. Daha mükemmel olmasına ise teslim olun¬muştur. Ancak bu bir şey ifade etmez.
“Şerh'ul-Makâsıt”da İmamul-Haremeyn'den şöyle dediği rivayet edilmiştir: “İman üzerinde devam ve sebat etmek, iman üzerinde her an bir artıştır. Netice olarak iman zamanların artması ile artar. Çün¬kü iman bir arazdır. Ancak mislinin yenilenmesi ile kalabilir.”
Akâid sârihi buna şöyle cevap vermiştir: “Bir şeyin mislinin ye¬nilenmesi suretiyle benzerinin meydana gelmesi o şeyin yok olmasın¬dan sonra olur. Bir şeyin yok oluşundan sonra mislinin meydana gelmesi o şey için bir artış değildir. Meselâ; bir cismin siyahlığı gi¬bi.”
Yukarıdaki görüşe şöyle de cevap verilebilir: Bu düşünceden, peygamberlerden ve veli kullardan ömrü uzun olanın imanı daha çok olduğu hükmüne varılabilir. İbn-i Humam, imanın artma ve eksil¬meyi kabul etmediği görüşünün Eş'arilerden İmamul Harameyn ve büyük bir cemaat kabul ettiğini nakletmekle beraber, bu düşünceyi hiç kimse kabul etmemiştir.
Bir görüşe göre imanın artma ve eksilmesinden maksat, kalbteki semeresinin, güzelliğinin, nurunun, ziyasının çokluğu ve temiz¬liğidir. Zira imanın nuru amellerin çokluğu sebebiyle artar, kötülük¬leri işlemek suretiyle de azalır. Bu düşünce de bozuktur. Çünkü in¬sanlardan birçoğu çok amel yaptığı halde durumlarında bir değişik¬lik, nurunda bir artış, semeresinde bir ziyadelik görülmez. İman kâ¬mil olduğu ve yakîn tahakkuk ettiği halde bazı kemal sahiplerinde bazı kötülükler de bulunur. Bu sebepten Cüneyd'e: “Arif kişi zina eder mi?” diye sorulunca şöyle cevap vermiştir:
“Allah'ın işi kaderle takdir edilmiştir.” [503]
Kadı Azudüddin gibi araştırıcı bazı âlimler, iman ve tasdikin ha¬kikatinin artma ve eksilmeyi kabul etmediği görüşüne teslim olmu¬yoruz, belki iman kuvvet ve zaaf bakımından farklı olur, demişler¬dir. Çünkü kesindir ki, bütün ümmetin fertlerinin imanı Hz. Pey¬gamber sallellahu aleyhi vesellem'in tasdiki gibi değildir. Bu sebep¬le İbrahim aleyhisselâm:
“İnandım, lâkin kalbimin tatmin olması için. [504] buyurdu.
Bu görüşün teslim olunan bir görüş olduğu münakaşa edil¬miştir. Ancak bunun üzerinde ısrar etmekte bir fayda yoktur. Çünkü münakaşa imanın kemiyyet bakımından farklılığı üze¬rindedir. Yâni imanın çokluk ve azlığı üzerindedir. Zira artma ve ek¬silme sözleri çoğunlukla sayılar için kullanılır. Keyfiyetteki farklılı¬ğa gelince, yani kuvvetlilik ve zayıflık bakımından imanların birbi¬rinden farklı oluşuna gelince bu, münakaşa konusunun dışındadır. Bu sebeple İmam Fahreddin er-Râzî ve kelâmcıların bir çoğu bu ihtilâfın görünüşte bir ihtilâf olduğuna ve iman sözünün tefsirine raci bulunduğuna meyletmişlerdir. Eğer iman yalnız tasdiktir, dersek kuvvet ve zaaf bunu kabul etmez. Zira imanda vacip olan kesinlikle tasdik etmektir. Bu ise farklılık kabul etmeyen bir husustur. Eğer dersek ki; iman sadece amellerden ibarettir, o zaman zaaf ve kuv¬vet bunu kabul eder. Üzerinde ittifak edilmesi gereken araştırma budur. Evet her ne kadar sabit olmasa da farz olan tasdik yakıni ve kesin itikadı gerektiren inançtır. Öyle ki bir şüphecinin şüphe ver¬mesi ile zail olacak şekilde sabit olmasa da vakıaya uygun kesin itikad ve yakıni tasdike şâmil olan inanç olduğunu söylesek dahi bu da yakîn derecesinde olmasa bile iman mertebelerinde farklılığı ka¬bul eder. Halkın imanı böyledir. Aynel-yakîn mertebesinde değil ilmel-yakin mertebesinde ancak bir ihtilâf bulunur. Nitekim İbrahim aleyhisselâm bu noktaya “İnandım, fakat kalbimin tatmin olması için” sözü ile işaret etmiştir. Çünkü bu alemin yaratılmış olduğunu tasdik etmek güneşin doğduğunu tasdik etmek gibi değildir. Bunun için Hadiste şöyle denilmiştir: “Haber, görmek gibi değildir.” Hz. Alî'nin: “Perde kalksa yakînim (imanım) artmaz.” sözü yakînin as¬lına hamledilmiştir. Zira ayan makamı beyan makamının üstünde¬dir. Belki bunların üstünde bir makam daha vardır ki buna hakkal-yakîn denilir. İman-i gaybînin yeri bu dünyadır. Aynî iman ise âhirettedir. Hakiki iman da Cennet' ül-Me'va' ya giriş esnasında ve Allah Teâlâ'nın cemalini müşahede esnasındadır.
İbn-i Humam'ın zikrettiğine göre Hanefîler ve onlarla birlikte İmamul Haremeyn imanda tasdikin kendinden başka yönlerden, ziyade ve noksanın bulunmasına karşı çıkmıyorlar. Belki iman, ina¬nılacak şeylerin farklılığı sebebiyle farklı olur. Tasdikin kendinde bir değişiklik olması sebebiyle değildir. Ebû Hanîfe'nin şöyle dediği ri¬vayet edilmiştir: “Benim imanım Cebrail aleyhisselâm'ın imanı gi¬bidir.” Zira misillik, (gibilik) bütün sıfatlarda eşitlik ister. Benzetme böyle değildir. Benzetmede bütün sıfatların eşit olması gerekmez. Belki teşbih yapabilmek için bazı sıfatlarda eşitlik yeterlidir. Bir kim¬senin imanı her yönden meleklerin ve peygamberlerin imanı ile eşit olamaz.
Bil ki: “İman, söz ve amelden ibarettir ve artma eksilme kabul eder.” tarzında meşhur olan hadislerin hepsi Firuzâbadî'nin Sırat-ı Müstakim'de zikrettiğine göre sahih değildir. “İman artmaz eksil¬mez.”
İbn-i Mâce'nin Hz. Ali'ye isnadla merfu olarak zikrettiği bir ha¬diste şöyle buyuruluyor;
“İman kalb ile bağlanmak, lisan ile ikrar etmek ve azalar ile amel etmektir.” Ancak İbn-i Kayyım elCevzî bu hadisin mevzu olduğuna hükmetmiştir:
“Bir sûre indirildiği zaman, münafıklar alay yollu birbirine; bu sûre hanginizin imanını artırdı? der. Fakat müminlere gelince; her inen sûre, onların imanını artırmıştır ve onlar bundan dolayı sevi¬nip birbirine müjdelerler.” [505] âyetinin tefsirinde Fakih Eb'ul-Leys aşa¬ğıdaki hadis-i zikrediyor:
Muhammed b. Fadl'dan, Eb'ul-Kasım el-Şâbarî'den, Faris b. Merdeveyh'den, Muhammed b. Fadl b. elAzîz'den, Yahya b. İsa'dan, Ebû Mutî'den, Hammad b. Seleme'den, Eb'ul-Mahzem'den, o da Ebû. Hüreyre'den tahdis yolu ile rivayet ettiğine göre Sakîf kabilesine ait bir elçi Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e gelerek:
“Yâ Resûlellah! İman artıp eksilir mi?.” diye sordular. Hz. Peygamber de:
“Hayır, iman mükemmeldir. (kalbde mükemmeldir). Artması ve ek¬silmesi küfürdür.” buyurdu.
“Akidet'üt-Tahavî” şârihi diyor ki, hocamız Şeyh İmamüddin b. Kesir bu hadisten sorulunca: Eb'ulLeys'ten Ebû Mutî'e kadar olan isnadlar meçhul olup meşhur tarih kitaplarında bilinmemektedirler. Ebû Muti ise Eb'ul-Hakem b. Abdillah b. Mesleme el-Belhî'dir ki bu zatı Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Main, Amr b. Ala el-Kalanisi. Bu-hari, Ebû Dâvud, Nesaî, Ebû Hatem er-Râzi, Ebû Hatem Mu¬hammed b. Hıbban el-Bestî, Ukaylî, İbn-i Adiy, Dârekutni ve diğer¬leri zayıf kabul etmişlerdir. Ebû Hüreyre'den rivayette bulunan Ebû Muhzim adı kâtip tarafından değiştirilmiştir. Asıl adı Yezid b. Süfyan'dır. Bu zatı da Şû'be b. Haccac'tan başka bütün hadisçiler zayıf kabul etmişlerdir. Nesâî ise Hadise metruk, demiştir. Şû'be onu ha¬dis uyduruculuğu ile de itham etmiştir. Onun hakkında şöyle demiştir. Ebû Muhzim'e iki fulüs verseler yetmiş tane hadis uydurur.

İman İle İslâm Birdir.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de iman ile islâmın bir olduğudur. Zira İslâm Şer'î hükümleri kabul etmek mânasında boyun eğmektir. Bu da tasdikin hakikatidir. “Şerh'ul-Akâid”'de de böyle yazılmıştır. Burada bir nokta vardır. Zira batınî yönden inkıyad ve boyun eğmek tasdikin kendisidir. Zahiri yönden boyun eğmekse ikrar etmektir. Aralarındaki başkalık itibar yönündendir. Şârih'in:
“Nihayet Lût'un memleketinde bulunan müminleri çıkardık. Fa¬kat bir ev dışında orada müslüman evi bulamadık.” [506] âyeti de iman ile İslâm'ın birbirine mugayir olduğunu takviye eder sözünde, mü¬min ile müslimin ancak Lût aleyhisselam'a uyanlar hakkında doğru olduğu fikrini gerektirir. Bir zat üzerinden muhtelif mânaların doğru olması caiz olduğu için bu iki mefhumun bir olmasını gerek¬tirmez. Evet, bu iki mefhumun birbirine mugayir olmaması mefhum¬ları itibariyle değil hükümleri itibariyle birbirinden ayrılmaz, mânasındadır. Bu sebeple bir kimse hakkında mümindir, fakat müslüman değildir; yahut müslümandır, fakat mümin değildir şeklinde bir hü¬küm doğru olmaz. Çünkü insanlar Hz. Peygamber zamanında üç fır¬ka üzerinde toplanmaktaydı. Mümin, münafık kâfir. Bunlar arasın¬da bir dördüncüsü yoktur. Mümin, Haşviyye ve zahiriyye gibi hangi fırkadan olursa olsun aksi üzerinde ittifak bulunduğu için ittifakla kâfir olduğuna hükmedilemez. Buna delil Allah Teâiâ'nın şu kavlidir:
“Babanız İbrahim'de olduğu gibi din işinde sizin üzerinizde güçlük kılmadı. Size Müslüman ismini Allah verdi.” [507]
Eğer müminlerdendir, derlerse mezheplerini terk etmiş olurlar. Eğer münafıklardandır, derlerse onlara göre İslâm nifaktan ibaret olur. Dolayısıyla nifaktan başkasının kabul edilmemesi gerekir. Çün¬kü Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Kim İslâm'dan başka bir din ararsa bu ondan kabuledilmez.” [508]
Yine bu dinin Allah'ın rızasına uygun olması gerekiyor. Çünkü Al¬lah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Ben İslâm'ı sizin için din olarak seçtim, razı oldum.” [509]
“Çölde yaşayanlar, iman ettik, dediler. De ki iman etmediniz. Lâkin Müslüman olduk, deyin.” [510] âyeti, bu iki terimin manalarında lügat mânası bakımından bir başkalık bulunduğu hususunda açık¬tır. Bunların hülasası şudur: Şeriatta muteber olan İslâm imansız bulunmaz. Âyette zikredilen İslâm, batınî yönden değil, zahiri ba¬kımdan boyun eğmek mânasındadır. İman hususunda muteber ol¬mayan şekilde tasdik bulunmadan sadece Kelime-i şehadet sözünü telâffuz eden kimsede olduğu gibi.
Cebrail aleyhisselâm sorusu karşısında Hz. Peygamber'in:
“İslâm, Allah'tan başka bir ilâh bulunmadığına Hz. Muhammed'in O'nun kulu ve elçisi bulunduğuna şehadet getirmen, namazı kılman, zekâtı vermen, Ramazan orucunu tutman ve Hacca gitmendir.”
hadisi, lügat manası bakımından “İman, Allah'a meleklerine, kitaplarına ve peygamberlerine iman etmendir.” [511]"şeklinde tefsir edilen imandan başka bir mana taşıdığına delil teşkil etmek¬tedir. Bu, lügat manası bakımındandır. İstilânı ve şer'î manasına muhalif değildir. Bu ikisini toplamak mümkündür: İman kalben tas¬dik etmek olup batini inkıyad kabilindendir, İslâm ise bu inkıyad batıniyî lisan ile ikrar ederek açıklamak ve İslâm'a ait hükümleri kabul etmektir. Namaz kılmak ve zekât vermeyi İslâm'ın manası içine sokmakta bir müşkilât yoktur. Ehl-i Sünnet ve Cemaatın gö¬rüşü odur ki, taat işlemek İman ve İslâm'ın hakikatinin dışında bir şeydir. Evet, hadisin zahiri Cumhur'un şu sözünü kuvvetlendiriyor: İkrar imanın şartındandır, fakat imanın esası ve yarısı değildir. Bazı zamanlarda ikrar düşebilir. İkrara itibar edilmediği görüşünü sa¬vunanlar iman ne zaman istenirse ve sorulursa söylenilmesi gerek¬tiği hususunda ittifak etmişlerdir. Bir kimseye iman sorulsa da ik¬rar etmese bu inadı bir küfürdür. İmanda inadı terk etmek şarttır, sözünün manası budur. Bu mânayı bu şekilde tefsir etmişlerdir. İbn-i Humam da konuyu bu şekilde araştırmıştır.
Hülâsa İman ile İslamın beraber bulunması lâzımdır. Ki bir kim¬se hakkında iman ehlinden olduğu hususunda hükmedilebilsin. Bu sebeple Allah Teâlâ bazen islâm yerine iman, iman yerine de islâm tâbirini ifade buyurmuştur. Nitekim Hz. Peygamber sallellahu aley¬hi vesellem kendisine elçi olarak gelen bir topluluğa:
“İman nedir, bilir misiniz?” buyurdu. O topluluk da:
“Allah ve Resulü daha iyi bilir.”, dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber:
“Allah'¬tan başka bir ilah bulunmadığına, Hz. Muhammed'in, O'nun elçisi ve kulu olduğuna şehadet getirmek, namaz kılmak, zekât vermek, hacca gitmek ve Ramazan orucu tutmaktır, buyurdu,” [512]
Başka bir hadis-i şerifte de:
“İman yetmiş küsur şubedir, En alası Lâ ilahe illellah, demek¬tir; en ednası insanlara eziyet veren şeyleri yoldan atmaktır.” [513]
Başka bir hadiste ise:
“Cennet'e ancak iman etmiş nefis girecektir.” [514] buyurmuştur.

Allah'ı Akıl İle Bulmak Herkese Farzdır.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de akıl Allah'ı bilmenin âletidir. Gerçekte Allah'ı bilmeyi farz kılan Allah Teâlâ'dır. İmanın aklî olarak gerekliliği Ebû Hanîfe'den rivayet edilmiştir. Hâkim eş Şehîd “El-Müntekâ” adlı kitabında İmam Ebû Hanîfe'nin “Gökleri ve yeri, kendi yaratılışını görüp düşünen kimse için Allah'ı bilmemek konusunda bir mazeret yoktur” dediğini rivayet etmiştir. Allah Teâlâ'nın:
“Gökleri ve yeri yaratan Allah'ın varlığında şüphe mi vardır?” [515]
âyeti de bu görüşünü kuvvetlendirmektedir. Bu konuda yine Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Onlara: gökleri ve yeri kim yarattı diye sorarsanız, elbette Al¬lah yarattı derler.” [516]
Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de şöyle buyuruyor:

“Her doğan İslam fıtratı üzerine doğar.Sonra ana babası onu Yahudileştirir, Hıristiyanlaştırır, yahut mecusileştirir.”
Ehli Sünnet vel Cemaat alimleri de bu görüştedir.Şeyh Ebu Mansur Maturidi, anlama çağına gelen çocuk hakkında: Böyle kimse üzerine Allah’ı tanımak farz olur,diyor.Irak alimlerinin çoğunluğunun görüşü de budur.Bizim alimlerimiz ise bu görüşte değillerdir.Çünkü;
“Kalem üç taifeden kaldırılmıştır.Biri çocuktur.Baliğ oluncaya kadar kalem onun için bir günah yamaz.”
Şeyh Ebu Mansur El- Maturidi, Bu çocuğun İslam’ı kabul etmesinin sahih olduğu ve akıl baliğ kişiler İslam’a davet edildiği gibi bu çocuğun da İslam’a çağrılmasının geçerli olduğunda ittifak etmelerine rağmen “Şerayi” kelimesini şeriatlar manasına hamletmiştir.Eş’ariye göre çocuklar için Allah’ı bilmek ve tanımak farz değildir.Çünkü Allah Teala şöyle buyuruyor:
“Biz Peygamber göndermedikce azab edici olmadık.”
Bir görüşe göre “Azad edici olmadık” sözünden maksat dünyadaki istisal, yani Ad ve Semud kavimlerinde olduğu gibi kökünü kesmeye matuf azaptır. Bu ayetin umumiliği, farziyetini bilmek yalnız Şeriata taalluk eden amellerle tahsis edilir.
Dağ başında doğup büyüdüğü halde kendisine İslam’a ait bir davet ulaşmayan ve herhangi bir peygamberin varlığını duymadan ölen kişi Allah Teala’nın varlığına iman etmekle mükelleftir. Bize göre Allah Teala’ya iman etmeden ölürse azab edilecektir. Eş’arilere göre ise azab edilmeyecektir. Devemlı olarak deli olan kimse ile çocuklar da azab edilmez. Yine İsa aleyhisselam ile Hz. Peygamber ‘in peygamberliği arasındaki fetret devrinde ölenler de azab edilmezler. Bize göre azab edilir, fakat onlara göre azab edilmez.

Allah Teâlâ Zulme Gücü Yetmekle Vasıflanmaz.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de şudur: Allah Teâlâ zulme gücü yetme sıfatı ile vasıflanmaz. Zira muhal olan iş¬ler Allah'ın kudret mefhumu altına girmezler. Mûtezile'ye göre Al¬lah Teâlâ zulmetmeğe gücü yeter, fakat yapmaz.
İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de şudur: Bir kul¬da ikrar ve tasdik bulununca imanını gerçekleştirmek için: Ben ger¬çekten müminim, demesi sahih olur. “İnşallah ben müminim” de¬mesi doğru olmaz. Zira eğer bu söz şüpheden ötürü ise küfürdür. Eğer terbiye icabı ise ve işleri Allah'ın irade ve meşîetine bırakmak kabilinden ise, yahut gelecekte akâbeti hakkındaki şüphesinden dola¬yı ise, yahut Allah'ın zikri ile bereketlenmek ve kendini tezkiye et¬mekten, durumu ile böbürlenmekten uzak olmak için ise küfür de¬ğildir, fakat en iyisi böyle söylemeyi terk etmektir. Çünkü “Akâid” sarihinin zikrettiği üzere muhatapta bir şüphe uyandırır. “Temhid”, sahibi ile “Kifaye” sahibi ve diğer Hanefî âlimleri: ben inşallah mü¬minim, diyen kişiye kâfir demişler bu sözü söyleyenin sözünün bâ¬tıl olduğuna hükmetmişlerdir. Ve bir kimsenin “Ben inşallah yaşı¬yorum”, “Ben inşallah erkeğim” demesi nasıl doğru değilse bu söz de doğru değildir, demişlerdir. “Tâdil” sahibi demiştir ki, bu sözü söyle¬mek küfür değilse bile, en azından bu sözü sarfetmek haramdır. Zira bu durumda mesele, şüpheli olma noktasında açıktır. Şimdiki halinde muhakkak olan bir manada kullanılmaz. İnşallah ben gen¬cim denilmez. Tâ'dîl sahibinin sözünde küfre ve yalana yol yoktur. Yâni bu sözün sahibi kâfir, yahut yalancı olmaz. Bazıları bunun vücubuna kaildir; selef, hatta Sahabe ve Tâbiûn, caiz olduğu görüşün¬dedirler. Şafiî ve tâbilerinden hikâye edilen de bu görüştür. Şafiî ve ashabı şöyle demişlerdir: Kendisi hakkında bu şehadeti yapan kimsenin bu durumda ölürse yine kendisinin Cennetlik olduğuna şahitlik etmesi de gerekir. İmam Şafiî'nin görüşüne göre, bu sözü söylemekte bir mahzur yoktur. Çoğunluksa bunu menetmişlerdir. Ebû Hanife ve as¬habı da bu görüştedirler. Bununla beraber bu söz, inşallah ben uzunum, demek gibi değildir. Belki inşallah ben zahidim, inşallah ben tövbekarım, inşallah ben Allah'tan korkan kişiyim, demek gibidir. Fakat nefsini yenmek ve alçak gönüllülüğü kasdederek söylemek gibidir. Bu ancak peygamberler hakkında düşünülebilir, yahut ger¬çekten şartlarının kendinde bulunup bulunmadığını bilmediğini kasdederek söylemiş olduğu düşünülebilir. Bu söylenenler, şimdiki zaman için olursa böyledir. Yahut gelecekteki halinin değişme ihti¬maline binaen işi Allah'ın dilemesine bırakarak söylenebilir. Kötü sonuçtan Allah'a sığınırız.
İşte bu sebeple Ebû Yezîd el-Bistamî'ye: “Senin sakalın mı, yok¬sa bu kedinin kuyruğu mu daha faziletlidir?” diye sorulmuş. O da şöyle cevap vermiş:
“Eğer İslâm inancı üzerinde ölürsem sakalım da¬ha hayırlıdır. Yok eğer İslâm üzerine ölmez de küfür inancı üzerin¬de ölürsem o zaman köpeğin kuyruğu sakalımdan daha hayırlıdır.” demiş Bu misal ile şu husus ortaya çıkmış oluyor: “Ben gerçekten müminim” diyen, yahut kendisine: “Sen gerçekten Cennetliksin” denildiği halde evet, diyemiyen kimsenin durumu şüphelidir. Allah daha iyi bilir.
Teberrüken “inşallah ben müminim” demek, şüpheye ve tered¬düde sevk etmek hususunda açıktır ve dolayısıyla doğru yoldan uzaktır. “Makâsıt” şerhinde zikredildiği üzere, bu sözü sarf etmek işleri Allah'ın dilemesine bırakmak mânasında bir terbiye icabıdır, tarzındaki görüşüne gelince bu düşüncede asla şüphe manası yok¬tur. Bu söz takdirde ancak Allah Teâlâ'nın:
“İnşallah Mescid-i Haram'a emniyet içinde gireceksiniz.” [517] âye¬ti ile Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in öğretmek maksadı ile kabristana girdiği zaman.
“Ey kabir ehli. Müminler! Sizlere selâm olsun. İnşallah biz de size yetişeceğiz.” [518] sözü gibidir. Makâsıt sahibinin iki sözü arasında bir çelişki bulunmakla beraber muhtelif görüşleri de birleştirmek¬tedir. Zira âyetteki istisnanın, işleri Allah'ın dilemesine bırakma ka¬bilinden olması doğru değildir. Bir görüşe göre bu söz, Allah'ın is¬mini zikretmekle bereketlenmek, yahut istisna babında vukuu mu¬hakkak olan haberler üzerinde mübalağa etmek içindir. Buna göre bu âyetin mânasının takdiri şöyle olur: Gerek hayatta gerekse ölü olarak Hudeybiye anlaşmasında bulunanlardan bazıları geride kal¬dığı için, inşallah hepiniz elbette Mescid-i Harama gireceksiniz. Ya¬hut inşallah'ın mânası, Allah dilediği zaman demektir. Bu güzel bir tevil şeklidir, ki buna göre karşımıza zayıf bir müşkül çıkar. Yahut istisna, girmek, sözüne değil de emniyet sözüne aittir. Yahut kulla¬ra öğretmek içindir. Hadisteki istisna da böyledir. İşleri Allah'a bı¬rakmak kabilinden olması doğru değildir. Çünkü ileride ölülere ka¬vuşmak muhakkaktır, şüphesizdir. Belki o, ümmetine öğretmek için söylenmiştir. Çünkü gelecekte müminlerin durumlarının değişmesi ihtimal dahilindedir. Yahut Hz. Peygamber'in size bu sözü ile me¬selâ; o memleketteki Baki' ehli kasdedilmiştir.
Hüccet'ül-İslâm İmam Gazzalî diyor ki; kul için meydana gelen şey kendisini küfür sınırından dışarıya çıkaracak olan tasdikin ha¬kikatidir. Ancak şu var ki, tasdik kendi içinde kuvvetlilik ve zayıf¬lığa kabiliyetlidir. Allah Teâlâ'nın:
Onlar gerçekten müminlerdir. Onlar için mağfiret ve güzel rızık vardır.” [519] âyeti ile işaret edilen kurtarıcı tam tasdikin meydana gelmesi ancak Allah Teâlâ'nın dilemesinin hükmü altındadır. Bunun hülâsası şudur: Dünyada kul üzerine iman hükümlerini icra etmeyi gerektiren sağlam tasdik meydana gelmiştir. Kişi de buna kesinlik¬le hükmetmiştir. Ancak âhiretteki kurtuluşun bağlı bulunduğu tam tasdik gizli bir iştir. Nefis ve şeytandan ona gizli olarak bir çok mu¬arızlar vardır. İmanın hâsıl olduğu ve bununla ilgili kesin bir hük¬mün meydana geldiği takdirin üzerine mümin kişi bilmeden âhiret¬teki kurtuluşa engel olacak bir şeyin ona karışmasından emin ola¬maz. İşte bu sebeple bu işin bilgisini Allah'ın dilemesine bırakır. Bu sebeple denilmiştir ki; müminin sabah akşam şu duaya devam et¬mesi gerekir: “Allahım. Bilerek herhangi bir şeyi ortak koşmaktan sana sığınırım. Bilmeyerek işlediğim günahlardan dolayı da mağfi¬ret dilerim.”
İbn-i Humam demiştir ki; şimdiki durumda imanın varlığında şüphe mânasında İnşallah, denilemeyeceği hususunda ihtilâf yoktur. Eğer böyle olmazsa imanın yok edilmesi gerekirdi. Belki şimdiki du¬rumda imanın sübutu kesindir. Ancak vefatına kadar kalıp kalma¬yacağı îman-ı Muvâfat denilen iman belli değildir. Âhiret aleminde¬ki kurtuluşta esas olan bu iman olduğuna göre, inşallah sözünü ben müminin sözüne ekleyen kişinin düşündüğü şey bu nokta olmalı¬dır. Bu ise kendi başına bir durumdur. Buradaki istisna Allah Teâlâ’nın şu buyruğuna uyarak yapılmıştır:
“İnşallah demeden, ben bir şeyi yapacağım, deme.” [520] İbn-i Humam'ın sözü burada sona ermiştir.
Bizim konumuzun, bu âyetin umumî mânasına dahil bulunma¬dığı açıktır. Zira bizim konumuz gelecekteki durum içindir. Halbuki esas söz, şimdiki durumda istisna yapılması üzerindedir. İmanın yok olmasını gerektirecek bir durumun arız olması ihtimali de bahis ko¬nusudur. Bu sebeple bizim âlimlerimiz, bu istisnayı “Ben inşallah gencim” sözü ile misallendirmişlerdir. Çünkü yaşlı olmak ihtimali de vardır. Bu sözün altında bir fayda yoktur. Bu sözü Allah Teâlâ'nın:
“İnşallah demeden ben bir şeyi yapacağım deme.” âyetinin mânasına dahil etmeğe hiçbir âlim hükmetmemiştir. Bazı¬ları da demişlerdir ki; küfürle sonuçlanan imanın sahibi kâfir ola¬rak ölürse bu iman değildir. Sahibinin bozduğu namaz güneş bat¬madan önce, tamamlanmadan bozduğu oruç gibidir. Ehl-i Sünnet vel-Cemaata mensup kelâmcılarla diğer âlimlerin çoğunun kabul et¬tiği görüş budur. Onlara göre, Allah Teâlâ, ezelde, mümin olarak öleceğini bildiği bir kâfiri sever. Sahabe, müslüman olmadan önce de Allah katında sevilen kişilerdi. İblis ve ona uyarak dininden dö¬nen kimselere de Allah Teâlâ ezelde buğz etmektedir. Akidet'üt-Ta-havî sahibi de aynı görüşü zikrederek şöyle demiştir:
“İman, şartları ile birlikte gerçekleştiği zaman, tamamlanmadan sahibinin bozduğu namaz ve oruç gibi nasıl olabilir?” Görüşleri¬ni bu sakat esas üzerine bina edince bir gurup insanlar bu konuda sınırı aşmışlardır. Öyle ki, onlardan bir kısmı iyi amellerde de bu istisnayı yaparak: “Bu inşallah sevaptır”; “İnşallah elbisedir”; “İn¬şallah bu dağdır” demeye başladılar. Kendilerine: Bunlar hakkında şüphe yoktur, denildiği zaman: Evet şüphe yoktur, fakat başkası bunları değiştirmek istediği zaman şüphe vardır. Bu şüphe zail de¬ğildir, derler. Bu hususta bir araştırma bahsi gelecektir.
Hülâsa, istisnayı yapan imanının temelinde şüphe bulunduğunu kasdederse, bu istisnadan menedilir. Bu hususta bir ihtilâf bahis ko¬nusu değildir. Kâmil bir mümin mi, yoksa iman üzerinde ölenlerden mi olduğu hususunda bir şüphesi varsa o takdirde istisna caizdir. Ancak en iyisi bu istisnayı dil ile söylemeyi terk edip kalb ile dü¬şünmektir.

İmanda İtibar Sonucadır :

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de bu meseleler üzerine teferru eden hususlardır. Bunlar Eş'arilerin bir kısmının nakletmiş bulunduğu meselelerdir. Şöyle ki: Bir kimsenin: “Ben in¬şallah müminim.” demesi sahih olur. Bu söz iman halinde, küfür du¬rumunda, mutlu zamanda ve kötülük halinde sonuca itibar edilme¬sine dayanmaktadır. Öyle ki; bahtiyar olan iyi bir mümin iman üze¬rine ölendir. Hayatı boyunca küfür ve isyan üzerinde yaşasa da bahtiyar mümin, iman üzerinde ölendir. Kötü olan kâfir, ömrü bo¬yunca tasdik ve şükür üzerinde bulunsa da, küfür üzerinde ölen ki¬şidir. Şu hadis-i şerif bu mânaya delalet etmektedir:
“Sizden biri Cennet ehlinin amelini yapar. Nihayet kendisi ile Cennet arasında bir arşınlık mesafe kalınca kitap önüne geçerek Ce¬hennem ehlinin işini yapmaya başlar, dolayısıyla Cehennem'e gir¬miş olur. Yine sizden biri Cehennem ehlinin işini yapar. Öyle ki ken¬disi ile Cehennem arasında bir arşınlık mesafe kalınca kitap önüne geçerek Cennet ehlinin işini yapar, dolayısıyla Cennet'e girer.” [521]
Şüphesiz ameller sonuca göre değerlendirilir. Nitekim Al

Allah, Kula Gücünün Yetmediğini Teklif Etmez :

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de şudur: Kula, gücünün yetmediği şeyi teklif etmek caiz değildir. İmam Eş'ari bu görüşe aykırı düşünmüştür. Onun dayandığı delil:
“Allah hiçbir kimseye gücünün yetmediğini teklif etmez.” [525] âye¬tidir İmam Eş'ari'nin arkadaşları kula gücü yetmediğini teklif et¬menin vukuu üzerinde ihtilâf etmişlerdir. Doğrusu, böyle bir teklifin vuku bulmamasıdır. Sonra gücün yetmediğini teklif etmek, kulun gücünün haricinde olan şeyi teklif etmektir. Meselâ; köre, görmeyi teklif etmek, çok zayıf hastaya, meselâ, komada bulunan hastaya yürümeyi teklif etmek gibidir. Aslında başkası için mümkün olmayan bir işi teklif etmeğe gelince, Firavun, Ebû Cehil, Ebû Leheb ve kü¬für üzerinde ölen diğer kâfirlerde olduğu üzere iman etmeyecekle¬ri yalnız Allah'ın bilgisinde sabit olan kimselerin iman etmesi gibi konularda bütün ilim adamlarının ittifakı ile caizdir. Ve şer'an vukubulması caizdir.
“Rabbimiz, bize gücümüzün yetmediğini yükleme.” [526] âyeti ise, güç yetmeyen şeyin kula yükletilmesinden Allah'a sığınmaktır, tek¬lifinden sığınmak değildir. Zira bize göre, Allah Teâlâ'nın bir kula gücünün yetmediği ölçüde meselâ; bir dağı yüklemesi caizdir. Şöy¬le ki dağı o kişi üzerine yükler ve böylece ölür. Yaptığı takdirde se¬vap, yapmadığı takdirde cezalandırılacağı bir dağı yüklenmesini Allah Teâlâ'nın bir kula teklif etmesi caiz değildir. Mutlaka bundan Allah Teâlâ'ya sığınmak “Rabbimiz, bize gücümüzün yetmediğini yükleme” âyetini okuyarak Allah'a sığınmak gerekir. Bu âyette tef’il babından mastar olmak üzere “tahmil” kelimesini zikretmiş¬tir. Çünkü zor olan şeyi yüklenmek mümkündür. Fakat gücün yet¬mediğini yüklenmek ise böyle değildir.
Sonra bu nokta araştırılırsa şu husus görülür: Kulun iki türlü makamı vardır. Biri şeriatın zahirî emirlerini yerine getirmek, ikin¬cisi Allah'ın tecellilerinin başlangıcına dalmaktır. Bu da Allah Teâlâ'yı tanımakla, O'nun taatı ile, nimetlerinin şükrü ile meşgul ol¬maktır. Birinci makamda ibadetleri ifa etmenin vereceği ağırlığı terketmeyi ister. İkinci makamda: benden, senin büyüklüğüne lâyık hamd kemaline lâyık şükür, senin azametine ve hazretine lâyık bir marifet zatını tanıma isteme. Zira benim zikrim, fikrim ve şükrüm senin azametin, celâlin ve kemaline lâyık değildir. Ve benim buna gücüm yetmez.
İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de imanın yara¬tılmış olup olmadığıdır. Hanefî Mezhebine mensup ilim adamları bu konuda ihtilâfa düşmüşlerdir. Semerkand âlimleri İmanın yaratıl¬mış olduğu görüşünü kabul etmişlerdir. Buhara âlimleri ise yara¬tılmış olmadığını savunmuşlardır. İmanın yaratılmış olup olmadığı hususunda ihtilâfa düşmelerine karşılık kulun bütün amellerinin yaratılmış olduğunda ittifak halindedirler. Bazı Buhara âlimleri bu hususta mübalâğa edefek, imanın yaratılmış olduğunu söyleyenlere kâfir, demişlerdir. Ve bu sözden Allah kelâmının yaratılmış olması lâzım geldiğini söylediler. Nuh b. Meryem yolu ile Ebû Hanîfe'den şöyle dediğini naklettiler: Şüphesiz iman yaratılmış değildir. Ancak Nûh, hadis âlimleri nazarında güvenilir kişi değildir. Bu görüşü sa¬vunanlar, imanın yaratılmış olmadığını imanın kula Allah tara¬fından verilmiş bir şey olduğunu sebep olarak gösterdiler. Çünkü Allah Teâlâ, yaratılmış olmayan kelâmı ile
“Bil ki Allah'tan başka ilâh yoktur” [527]
“Muhammed Allah'ın resulüdür.” [528] buyurmuştur. Bu zikredilenlerin tamamı ile konuşan, yani tamamını söyleyen kişi ile yaratılmış olmayan kelâm kaim olur.
“Kur'an Allah'ın kelâmı olup yaratılmış değildir.” ibaresini okuyan kimsede olduğu gibi. Bu onla¬rın son dayanaklarıdır. Semerkand âlimleri bunları cahilliğe nisbet etmişlerdir. Zira iman, kalb ile tasdik, dil ile ikrardır. Bunlardan her biri ise kulun kendi işlerindendir. Kulun kendi işi ise Ehl- Sün¬net vel-Cemaatın ittifakı ile yaratılmıştır.
İbn-i Humam “el-Müsâyere” adlı kitabında şöyle diyor: Ebû Hanîfe'nin “el-Vâsıyye” adlı kitabında imanın yaratılmış olduğu husu¬sundaki açıklaması gayet açıktır. Şöyle demiştir:
“İkrar ederiz ki, kul bütün işleri ile; ikrarı ile ve Allah'a ait bilgileri ile yaratılmış¬tır, işi yapan kul yaratılmış olunca, onun yaptığı işin yaratılmış ol¬ması daha doğrudur.”
Ehl -i Sünnet âlimlerinden bir kısmı Ehl-i Sünnetin, Allah kelâ¬mının dile, kalbe, yahut mushafa geçtiğini söylemeyi yasaklamış ol¬duklarını nakletmişlerdir. Her ne kadar bu söz ile lafzî geçiş kasdedilse de kadîm olan kelâm-i nefsi'yi murad etmek hatıra gelmesi ba¬kımından, Allah Teâlâ'ya karşı terbiyeye riayet etmek için söylense de bu sözü söylemeyi yasaklamışlardır.
İmam Eş'ari, imanın yaratılmış olduğu görüşünü kabul edenler arasında Haris el-Muhasibî, Ca'fer b. Harb, Abdullah b.Küllâb, Abdülaziz el-Mekkî ve diğerlerini zikrettikten sonra Ahmed b. Hanbel ile Hadîs ehli bir topluluğun da imanın yaratılmış olmadığı görüşün¬de bulunduklarını söylemiştir.
“El-Müsayere” adlı kitabın sahibi, Eş'ari'nin de Kur'an'ın yara¬tılmış olmadığı görüşüne meylettiğini söylemiştir. Bu görüşün da¬yandığı esas şudur: İmanın yaratılmış olmadığını söyleyen kimseye göre iman Allah'ın sıfatlarından Mümin sıfatına uygun düşüyor. Al¬lah'ın imanı ezelde kadîm olan kelâmını tasdik etmesi ve ezelî olarak Allah'ın kendi birliğinden haber vermesidir. Nitekim Allah Teâlâ'¬nın:
“Muhakkak ben Allah'ım. Benden başka bir ilâh yoktur. Bana ibadet et.” [529] âyeti de buna delil teşkil etmektedir. Allah Teâlâ'ın tasdik etmesi de yaratılmıştır, denilemez. Allah Teâlâ yaratılmışla¬rın kendisi ile beraber bulunmasından beridir.
Bizim sözümüzün konusunun bu noktada olmadığı açıktır. Zira ilim adamları Allah Teâlâ'nın zat ve sıfatının kadîm olduğunda ittifak etmişlerdir. Bu esasa itibar edilirse, sabır, şükür ve benzeri sıfatların da yaratılmış olduğunu söylemek doğru değildir. Çünkü bunların mânaları Allah'ın Esmâ-i Hüsnâsında vardır. Belki işitme, görme ha¬yat, kudret ve benzeri sıfatlarıdır. Hiçbir kimsenin bu umumî ma¬nayı verdiğini, ve bu mânayı düşündüğünden ötürü küfür gerekti¬ğini söylediğini sanmıyorum. Çünkü Allah'ın sıfatları akli ve nakli yönden beşer sıfatlarından müstesnadır.
İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de şudur: Uyku, gaflet, bayılma ve ölüm hallerinde iman devam eder. Her ne kadar gerçekte bunlardan herhangi biri tasdik ve imana zıd ise de şeriat, iman sahipleri şeriata göre imana zıt bir işi yapmak suretiyle iman¬larını iptal edinceye kadar hükümlerinin bakî olduğuna hükmetmiş¬tir. Mutezile ise bu görüşe muhaliftir. Onlar şöyle diyorlar: Uyku ile ölüm hali bilme sıfatına zıddır. Uyuyan kimse ile ölü mümin ol¬makla vasıflanamaz. İbn-i Humam da bu meseleyi bu şekilde zikret¬miştir. Ancak bu görüş Mütezile'nin “Mevâkıf”ta zikredilen görü¬şüne aykırı düşüyor. “Mevâkıf”da kaydedildiğine göre bu konuda Mutezile şöyle diyor. Eğer iman tasdikten ibaret bulunsaydı, uyku halinde bulunanla gaflet durumunda olan ve bayılan kimsede oldu¬ğu gibi tasdik bulunmayan hallerde kişinin mümin olmaması gere¬kir. Bu ise îcmâa muhaliftir.”

Taklitçinin İmanı Sahihtir.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de bir delile da¬yanmadan taklid eden kişinin imanı sahihtir. İmam Ebû Hanife, Süfyan-i Sevrî, Mâlik, Evzai, İmam Şafiî, İmam Ahmed ve müctehidlerin umumu ile hadis âlimleri taklidçinin imanının sahih olduğunu, an¬cak delil bulmadığı için günahkâr olduğunu söylemişledir. Belki bazıları bu konuda icmâdan da bahsetmişlerdir. İmam Eş'arî, mukal¬lidin mutlaka akıl yolu ile inanılacak hususları bilmesi lâzımdır di¬yor. Mûtezile'ye göre ise şüpheyi defetmek mümkün olacak şekilde her meseleyi akim delâleti ile bilmedikçe bir kimse mümin olamaz.
Konevî demiştir ki; Mutezile, hasımları ile mücadele edip kendi¬sine karşı öne sürülen bütün şüpheleri halledecek şekilde inanılma¬sı gereken hususları aklî delillerle bilmedikçe bir kimsenin mümin olmayacağına hükmetmişlerdir. Öyle ki, bu inanç esaslarından her¬hangi birini açıklamak ve ispat etmekten aciz kalırsa o kimsenin müslümanlığına hükmedilmez.
Eş'arî demiştir ki; “İmanın sağlam olmasının şartı esasa ait me¬selelerin her birini aklı delil ile bilmek şarttır. O kadar var ki bu şart, o meselelerden her birini yalnız kalbi ile bilmesidir. Bu bildik¬lerini dili ile anlatması ve ifade etmesi şart değildir. Eş'ari'ye göre, bu meseleleri kalbi ile bilmeyen her ne kadar mutlak mânada mü¬min değilse de kâfir de değildir. Çünkü bu kimsede küfre taban ta¬bana zıt olan tasdik bulunmuştur. Ancak böyle bir kimse inanıla¬cak hususlarda nazar ve istidlali terk ettiği için Allah'a karşı gü¬nahkârdır. Böyle bir kimse Allah katında diğer günahkârlar gibidir. Dilerse Allah böylelerini affeder ve Cennetine kor; dilerse günâhı kadar azap ettikten sonra yine Cennetine kor.”
Şüphe yoktur ki, bu düşünce Eş'ari'nin sözünün başında söyle¬diğine aykırıdır. Öyle ki nazar ve istidlali imanın sıhhatinin şartı yapmıştır. Eğer bu söz ile imanın kemalinin sıhhatinin şartı kasdedilirse bu mesele de Cumhur'un görüşüne uygundur.
Bu konuda en doğrusu Eb'ul-Hasan er-Rüstağnî ile Ebû Abdillâh el-Halimî'nin söyledikleri sözdür. Bu söz şudur: Bir müminin bü¬tün meseleleri aklî delil ile bilmesi şart değildir. Ancak bir mümin mucizelerin delâleti ile Allah'ı bildikten sonra itikadını Hz. Peygamber'in sözü üzerine dayandırırsa bu kimse düşüncesinde sadık¬tır, itikadı doğrudur. Bir müminin imanının sahih olması için bu ka¬darı yeterlidir. Bu görüş Cumhur'un, icmali imana tâalluk eden hu¬suslarda istidlali terk eden kişinin Allah'a karşı günahkâr olduğu yolundaki hükümlerine aykırı değildir. İman ise emredilen tasdik¬ten ibarettir. Bu tasdik de bulunmuştur. Öyle ise bu şekilde tasdik eden kişi, ister delile dayanarak tasdik etsin, ister delilsiz tasdik et¬sin, kendisine vaad edilen sevaba nail olur.
Konevi'nin naklettiğine göre, İmam Âzam Ebû Hanife, kendisi¬ne: “Müminin de Cehennem ateşine gireceğini söyleyen kimselerin durumları nedir?” şeklinde soru yöneltenlere karşı: “Bütün müminler. Cehenneme girecektir” cevabını vermiş. Bunun üzerine: “Kâfirler ne olacak?” denilince: “O zaman onlar iman edecekler” demiş, (Bu söz imanlarının fayda vereceğini ifade etmez.) Fıkh-ı Ekber'de de böyle zikredilmiştir, Konevî'nin zikrettiği bu ibare meşhur ve muteber olan asıl nüshalarda yoktur.
“Azab görüldüğü zaman iman sahih değildir” sözlerinin ma¬nası iman fayda vermez, demektir. Ben derim ki, belki iman sahih değildir. Zira şeriatın emrettiği iman gayba inanmaktan ibarettir. Sonra bu noktanın araştırılması şöyledir. Müminin inançları ile ilgili delillere dayanması ileride tasdik etme keyfiyetine ulaşmak içindir. Bir kimse daha önceden tasdik etmek suretiyle maksada ulaşırsa istenen sonuç hâsıl olmuş olur. Zira bir fazilete ulaşıldığı za¬man bu fazilete ulaştıran yolların bulunmamasına itibar edilmez. Bu meselenin gerçeği şudur: Şüphesiz Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem kendine iman eden kişiyi ve Allah tarafından getirdiği hü¬kümleri tasdik eden kimseyi mümin saymış ve ona inançla ilgili me¬selelerde aklî delilleri öğretmekle meşgul olmamıştır. Hz. Peygam¬berin sahabîleri de böyle. Aklî delil olan şartı bulunmadığı için eğer bu iman olmasaydı bunlar iki işten biri ile uğraşmaları gerekecekti. Ya İslâm'ı kabul etmekten yüz çe¬vireceklerdi, yahut onlara delilleri iyi bilen, münakaşaları iyi bilen maharetli kelâm ve münazara sanatını öğretecek birini başlarına di¬kerek onlara inançla ilgili meselelerin teferruatını ve inceliklerini öğretecek, dolayısiyle ancak bundan sonra kendilerinin mümin oldu¬ğuna hükmedilecekti. Sahabenin ve günümüze kadar onlar yerin¬de duran ilim adamlarının bu gibi muamelelerden kaçınmaları ve böyle bir tatbikatın bulunmayışı ile bu görüşü savunanların düşün¬celerinin batıl olduğu ortaya çıkmıştır. Çünkü bu düşünce Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem, O'nun sahâbîleri ve diğer müctehidlerin yaptıklarına aykırıdır.
Bizim mezhebimize mensup âlimler arasında, taklidçinin bir nevi bilgiden boş olmadığını söyleyenler de vardır. Zira taklid ile iman eden kişi yananda Hak dinini ve doğru yolu haber veren Hz. Peygamber'in haberinde doğru olduğu düşüncesi bulunmadan iman ve tasdik etmez. Halbuki tek kişinin verdiği haber doğru olmaya da, yalan olmaya da ihtimali vardır. Ancak inanan kişi yanında bu haberin doğru olduğu düşüncesi hâsıl olur ve yalan ihtimali olması hatırına gelmezse ve gerçekten doğru olursa bu mukallid âlim yerine, bilen kişi yerine konur. Çünkü bu kişi inancını az da olsa delil olabilecek bilgilere dayandırmıştır.
Fakat bir kimseye Peygamberin daveti ulaşmamış olur da ken¬disini bir müslüman görüp onu dine davet eder ve bir peygamberin kendilerine Allah tarafından bir din getirdiğini haber verirse; ken¬dilerini bu dine davet ettiğini, elinde bazı mucizelerin ortaya çıktı¬ğını söyler de bu kişiyi tasdik .ederse ve hiç düşünmeden ve tered¬düt etmeden bu dine inanırsa işte bu, bizimle Eş'ariler arasında ih¬tilâf bulunan taklidçidir.
Müslümanlar arasında doğup büyümüş şehirli, yahut köylü akıl sahibi gözü gören kişiler böyle değildir. Onlar için nazar ve istid¬lale ihtiyaç ve lüzum vardır. Eğer böyle bir kimse nazar ve aklî de¬lil kullanmak suretiyle neticeye varmıyorsa işte bu husus da bizimle Mutezile arasındaki ihtilaflı meseledir. Doğrusu ilim adamlarının umumunun kabul ettiği görüştür. Zira iman, mutlak tasdikten iba¬rettir. Bir kimse bir haberi verir de onu tasdik eden bulunursa bu habere inandı demek doğru olur. Yine sahâbiler muharebeler sonunda kılıç zoru ile fethedilen birbirinden görerek iman eden yabancı ül¬kelerdeki şehir halkının imanlarını kabul. ederler ve bu şehirlerin halkını özellikle bazı hususlarda delil istemeye sevk etmeyi de caiz görürlerdi. Bu ihtilâf dağ başında bulunup da bu alem hakkında düşünmeyen, yaratıcısı hakkında asla düşünmeyen kimseler hak¬kında doğmuştur. Müslüman ülkelerde doğup büyüyen ve bu âle¬min sanatlarını görüp Allah'ı noksan sıfatlardan berî kılan kimse ise taklid sınırının dışındadır. Nitekim bir Arap köylüsüne: “Allah'ı nasıl tanıdın?” diye sorulunca, şöyle cevap vermiş: “Devenin tersi devenin geçtiğine, ayak izleri bir yürüyenin varlığına delâlet eder de bu yüksek eyvanlar ve alçak merkez bir yaratıcının varlığına de¬lâlet etmez mi?” cevabını vermiş. Fakat taklidçi inancını kendini imana davet edenin boynuna bir gerdanlık gibi asıp, eğer bu din doğru ise doğrudur, batıl ise vebali günahı onun boynuna aittir, ma¬nasında bir düşünceye sahip olursa bu türlü taklidçi ittifakla mümin değildir. Çünkü böyle bir kimse imanında şüphe içindedir. Bir gö¬rüşe göre ise, bu âlemin yaratılmışlığı ve Allah Teâlâ'nın varlığı Al¬lah Teâlâ hakkında gerekli olan ve olması mümkün olmayan mese¬leleri delilleri ile birlikte bilmek her mükellefe farz-ı ayndır. Dolayısıyla delile bakarak bilgi sahibi olmak farzdır, taklid caiz değil¬dir. İmam Razı ve Âmidî'nin tercih ettiği görüş de budur. Burada delilden kasdedilen icmali delile bakmaktır. Tafsilâtlı delile baka¬rak şüphesi bulunanların şüphesini gidermek, yol gösterilmek is¬teyenlere yol göstermek ise farz-ı kifayedir.
İçine daldığı takdirde şüpheye düşmesinden korkulan mesele¬lere gelince böyle meselelerden menedilmek gerekir. İmam Beyhaki diyor ki: İmam Şafii ve diğer âlimler kelâm ilmini, bilgi ve istidlal kabiliyeti zayıf kimselere merhamet ve şefkatlerinden dolayı ya¬saklamışlardır. Çünkü zayıf kimseler maksatlarına ulaşamayıp sa¬pabilirler.
“Tatarhaniye”'de açıklandığına göre, bir topluluk da yine ke¬lâm ilmi ile meşgul olmayı mekruh saymışlardır. Bize göre bu görü¬şün tevili şöyledir: Kelâm münazaralı ve mücadeleli bir şekilde olur¬sa mekruh olur. Çünkü bu mücadeleler fitne ve bid'atın yayılmasına ve sağlam inançların karışmasına sebep olur. Yahut münazara ya¬pan kişinin anlayışı ve bilgisi az olup, yahut doğruyu aramak için değil, belki görüşünde üstün ve galip olmak için münakaşaya giriş¬miş olur. Allah Teâlâ'yı bilmek, Tevhid inancını bilmek, peygamber¬lik müessesesini tanımak, peygamberlikle ilgili hususları bilmekse farz-ı kifayelerdendir.
İbn-i Humam'ın “Hidâye şerhi” adlı kitabında yazıldığı üzre: “Ebû Yusuf'un söylediği gibi kelâmcının arkasında namaz kılmak caiz de¬ğildir.” sözü ile oğlu Hammad'ı kelâm konusunda münazara ederken görünce onu bu işten uzaklaştıran İmam Âzam'ın bu yasaklayışını kasdetmiş olması caizdir. İmam Âzam oğlu Hammad'ı kelâm mesele¬lerinde münakaşa etmekten yasaklayınca oğlu ona: “Görüyorum ki sen kelâm meselelerinde münakaşa ediyorsun” demiş, buna karşılık da İmam Âzam şöyle cevap vermişti: “Biz münakaşa ederken, arka¬daşımızın inancının sarsılması korkusuyla başımızın üzerinde kuş varmış gibi onu kaçırmamak için dikkatli davranırdık. Halbuki siz münakaşa ederken arkadaşınızın inançlarının sarsılmasını ve ayak¬larının kaymasını istiyorsunuz. Bir kimse arkadaşının ayağının kaymasını isterse kâfir olmasını istemiş olur. Arkadaşının kâfir olma¬sını istemekse küfürdür. İşte yasaklanmış bulunan kelâm ilminin derinliği bu gibi meselelerdir.”
“Şerh'ul-Mevâkıf”ta şöyle deniliyor: “Kelâm ilminin faydası taklid derecesinden yakin derecesine çıkmaktır. Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Sizden iman edenlerle ilim sahiplerini Allah derece bakımın¬dan üstün kılar.” [530]
Allah Teâlâ bu âyette, müminler arasında bulunmalarına rağ¬men bilgi sahibi âlimleri, mertebelerini yükseltmek için özellikle zikretmiştir. Sanki şöyle demiştir: Hususiyle bu sizin âlimlerinizi, ilim ve ameli kendilerinde toplamaları sebebiyle yükseltir.

Sihir Ve Nazar Haktır.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de sihir ve göz değmesinin gerçek olduğudur. Mutezile ise bu görüşte değildir. Bi¬zim delilimiz Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in:
“Göz değmesi haktır.” [531] hadisidir. (Bu hadisi İmam Ahmed, Buhari ve Müslim, Ebû Dâvûd ve İbn-i Mâce Ebû Hüreyre'den rivayet etmişlerdir.) Bir rivayete göre bu Hadis-i Şerif:
“Göz değmesi kişiyi kabre, deveyi tencereye sokar.” Bir rivayette isa “Sihir haktır” şeklindedir.
Şu âyetler de bu noktaya delâlet etmektedirler:
“Ve Süleyman aleyhisselâm'ın saltanatı aleyhine şeytanların okudukları şeye (sihre) tabi oldular. Hz. Süleyman sihir yapıp kâfir olmadı. Fakat şeytanlar, insanlara sihir öğrettiklerinden kâfir oldular, onlar Babil'deki Harut ile Mârut isimli iki meleğe indirilen şey¬leri öğretiyorlardı.” [532]
“Musa dedi ki: hayır siz atın. Bir de ne görsün! Onların ipleri ve sopaları, yaptıkları sihirden ötürü, gerçekten koşuyormuş görüntü¬sünü verdi.” [533] âyeti ise bir nevi sihirdir.
Sonra bizim mezhebimize mensup âlimlerden bazılarının: “Si¬hir küfürdür” sözleri tevil edilmiştir. Şeyh Ebû Mansur el-Mâtüridî, mutlak mânada sihir yapmanın küfür olduğunu söylemek hatadır, diyor. Belki bunun üzerinde durmak gerekir. Eğer yapılan sihirde imanın şartlarında gerekli olan şeyleri reddetmek gerekirse o sihir küfürdür. Eğer böyle bir şey gerekmiyorsa küfür değildir. Bir kim¬senin ölümüne, yahut hasta olmasına, yahut karı koca arasını açmaya sebep olacak şekilde sihir yapar da iman şartlarından birini inkâr etmezse bu sihri yapan kâfir olmaz, fakat yeryüzünde fesada koşan bir fasık kişi olur. Bu şekilde fesad için uğraşan kadın ve er¬kek sihirciler şerlerinden emin olunmak için öldürülürler. Bu illet erkeğe de kadına da şamildir. Fakat, küfrü gerektiren bir sihir olur¬sa yalnız sihir yapan erkek öldürülür kadın öldürülmez. Çünkü öl¬dürmenin sebebi dinden dönmektir. Kadın dinden dönse de öldü¬rülmez, irşad sahibi bu meseleyi “El-îşrak” adlı kitabında aynen zik¬retmiştir. Konevî de bunu nakletmiştir.
İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de yok olan şey, dışarıda duran bir şey değildir. Nitekim Allah Teâlâ bu noktaya şu âyetle işaret ediyor:
“Gerçekten insan üzerinden öyle zaman geçti ki, o vakit insan anılır bir şey değildi.” [534]
Bu âyette zamandan maksat, su ve çamurun yaratılmasından önceki zamandır. Doğrusu eğer Muhakkik âlimlerin görüşlerinde ol¬duğu gibi şey kelimesi ile gerçek olan ve sabit olan varlık kasdedilirse ki şeylik, varlığa ve sabit olmaya, yokluk ise olumsuzluğa eş mânadadır eğer böyle ise bu zarurî bir hükümdür. Bu hükümde yukarıda geçtiği üzere Mûtezile'den başkası münakaşa etmez. Eğer yok olana şey adı verilmez olduğu kasdedilirse bu lügatla ilgili bir bahistir, şey kelimesini var olan mânasında tefsir etmeye bağlıdır. Eş'ariler bu görüşü kabul etmiştir. Yahut bilinen mânasında tefsir edilir. Bunu da Basra Mutezilesi kabul etmiştir. Yahut şey, bilinen ve kendisinden haber vermek sahih olandır, şeklinde tefsir edilir. Zemahşeri'nin kelâmında böyle gelmiştir. Aynı görüş Sibeveyh'ten de nakledilmiştir. Bazı âlimler şeyi cisme ad vermişler, bazıları ka¬dim varlığa, bazıları yaratılmış varlığa ad vermişlerdir. Bunların kullanıldığı yerleri araştırmaya müracaat edilmelidir.

Allah'ın Rahmetinden Ümit Kesmek Küfürdür.

İnanç esaslanna ilâve edilen hususlardan biri de Allah'ın rah¬metinden ümit kesmenin küfür olduğudur. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Muhakkak, kâfirlerden başkası Allah'ın rahmetinden ümid kesmez.” [535]
Bunun gibi Allah'ın azabından emin olmak da küfürdür. Çün¬kü Allah Teâlâ;
“Allah'ın azabından ancak ziyanda, bulunanlar emin oIur.” [536]buyuruyor.
Peygamberler, Allah'ın lütfü ile Cehennem azabından emin kı¬lınmışlardır. Kendileri emin olmamışlardır. Belki onlar başkaların¬dan çok Allah'tan korkarlar. Çünkü peygamberler Allah'ın Celâl sıfatlarını daha iyi tanırlar. Onların azabtan emin kılınmaları durum¬larının üstünlüğü ve mertebelerinin yüksek oluşu sebebiyle ancak Allah tarafındandır.

Kâhinlerin Haberlerine İnanmak:

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de, kâhinlerin gaybtan verdikleri haberlere inanmanın küfür olduğudur. Çünkü Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“De ki; gökte ve yerde gaybı Allah'tan başkası bilmez.” [537]
Hz. Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem de şöyle buyuruyor.
“Bir kimse bir kâhine giderek onun söylediklerini tasdik ederse Muhammed'e indirilenleri inkâr etmiş olur.” [538]
Sonra kâhin gelecek zamanda olacak hâdiselerden haber veren kişidir. Kâhin sırları bildiğini iddia eder. Bir görüşe göre ise kâhin sihir yapan kimsedir. Müneccim, geleceğe ait olayları bildiğini id¬dia ederse o da kâhin gibidir. Remil atan mânasını da taşımaktadır. Konevi demiştir ki: yukarıdaki hadis kâhine de, Arrafa (Hece harf¬lerinden mana çıkaran kişi) de, müneccime de şamildir. Mü¬neccim ve remmal (remil atan) kişi ile zar atan diğerlerine uymak caiz değildir. Bu gibi kimselere verilen paralar ittifakla haramdır. Bagavî, Kadı Iyaz ve diğer âlimler de aynı görüşü nakletmişlerdir. Kendine ilham geldiği yolunda haber veren ki¬şinin ilhamlarına uymak da caiz değildir. Hece harflerinden mâna¬lar çıkaracak bilgiye sahip olduğunu iddia eden kimsenin iddiaları¬na da uyulamaz. Çünkü bu da kâhinlik mânası içine girmektedir.”
Hece harflerine ait bilgiler cümlesinden biri de Mushaf falıdır. Öyle ki mushafı açıp ilk sayfasında hangi harfe uygun düş¬tüğüne bakarlar, (Hi ise hayırlı, Ş ise şerli demektir, ma¬nasını çıkarırlar. Yine mushafın yedinci sayfasının “T, H, L, K, M,” terkibine rastlarlarsa o işin güzel olmadığına hükmederler. Diğer harflere rastlarlarsa bu iş iyi de¬mektir İbn-ül-Acemî “Mensik” adlı kitabında mushaftan fal tutulamayacağını açıklamıştır. İlim adamları bu konuda ihtilâfa düşmüş¬lerdir. Bazı âlimler Mushaf'tan fal tutmayı mekruh kabul etmişler, bazıları da bunu caiz görmüşlerdir. Mâliki âlimleri ise mushaftan fal tutmanın haram olduğunu açıklamışlardır.”
Falı caiz gören, yahut mekruh kabul eden manaya itibar etmiş olsa gerektir. Bunu haram kabul edenler ise hurûf-i mebnâ'ya yani söze itibar etmiş olsa gerek. Çünkü bu, fal okları ile fal çekmek gi¬bidir.
Kirmanî şöyle diyor: “Beyaz, yahut başka renklerde üç varak üzerine “yap”, yahut “yapma” diye yazmak; yahut “hayır”,yahut “şer” ve benzeri ibareler yazmak doğru değildir. Çünkü bunlar bi¬dattir.”
“Medârik” adlı kitapta fal okları ile fal çekmenin, yahut kumar oynamanın nasla haram kılındığı zikr edilmiştir. Medârik sahibi:
“Fal okları ile fal çekmeniz âyetine kadar olan kısmın tefsirin¬de şöyle diyor: Cahiliyet devrinde bir kimse sefere çıkmak istediği zaman, yahut başka bir iş yapmak istediği vakit üç tane fal oku alırlardı. Bu fal oklarının sap kısmında demir bulunmayıp birinin üzerine “Rabbim bana emretti”, diğeri üzerinde “Rabbim beni ya¬sakladı”, yazılmış olup üçüncüsü üzerinde bir şey yazılı olmazdı. Okları atınca eğer, “Rabbim bana emretti” yazısı çıkarsa o işi yapar, “Rabbim beni yasakladı” yazısı çıkarsa yapmaz, o işi bir sene geriye bırakırdı. Eğer yazısız ok çıkarsa ikinci kerre okları atar ve ya¬zılı oklar çıkıncaya kadar bu işe devam ederdi. Allah Teâlâ bu şe¬kilde oklarla fal çekmeyi yasaklamıştır.
Zeccac şöyle diyor: “Bu oklarla fal çekmekle müneccimlerin “Fa¬lan yıldızda çıkma”, “Falan yıldız doğunca çık”, demesi arasında bir fark yoktur. Bu şeyleri iptal etmek için Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem istihare namazını ve bu namazdan sonra tercih edi¬len duaların okunmasını sünnet kılmıştır. Bir hadis-i şerifte şöyle gelmiştir:
“İstihare eden ziyanda olmaz, istişare eden de pişman ol¬maz.”
“Akîdefüt-Tahavî” şârihi demiştir ki; idarecilere ve gücü yeten herkese gerekli olan bu müneccim ve kâhinlerin, arrafların fal ok¬ları ile uğraşanların, taşlarla fal çekenlerin, remil tutanların yok edilmesine çalışmak, dükkânlar önünde ve yollar üzerinde oturma¬larına engel olmaları gerekir. Yahut bu sebeple evlere girip ikaz yapmaları gerekir. Bunun haram olduğunu bilip de gücü yet¬tiği halde engel olmamak konusunda:
“Yaptıkları yasak işlerden dolayı birbirini ikaz etmezler, yasaklamazlardı. Yaptıklar iş ne kötüdür.” [539] âyeti onlara yeter.
Bu gibi Kitap ve Sünnet dışı işleri yapanlar birkaç çeşittir. Bir kısmı yalancı ve aldatıcı gözboyacılarıdır. Ki cinlerin kendilerine itaat ettiğini açıklar, yahut olmayacak şeylerin kendinde var oldu¬ğundan bahseder. Bunlar hilekâr ve sahtekâr şeyhler, yalancı fa¬kirler (fakir olmadığı halde dilenen kimseler) ve hilekâr tarikatçılar gibi kimselerdir. Bunlar, kendilerini yalandan ve hilekârlıktan menedecek olan cezaya müstahak kimselerdir. Bunlardan bir kısmı¬nı öldürmek müstahaktır. Meselâ; bu gibi hilekârlıklar sebebiyle peygamberlik iddiasında bulunan kimsenin, yahut şeriatın hüküm¬lerinden birini değiştirmek isteyen kimsenin öldürülmesi gerekir.
Onlardan bir kısmı bu konularda çeşitli sihirler yapmak sure¬tiyle ciddi olarak konuşurlar. İlim adamlarının büyük bir çoğunluğu sihir yapan kişinin öldürülmesini gerekli kılıyorlar, İmam Ebû Hanîfe, İmam Mâlik, İmam Ahmed b. Hanbel'in görüşleri de budur. Hz. Ömer, oğlu Abdullah b. Ömer, Hz. Osman ve diğer sahabîlerden tercih edilen görüş de bu yoldadır.
İlim adamları bu gibi kişilerin tevbeye çağrılıp çağrılmayacağı konusunda olduğu gibi, sihir sebebiyle bir kimse tekfir mi edilir? Yoksa yeryüzünde fesad ile meşgul olduğu için öldürülür mü? konu¬larında da ihtilâfa düşmüşlerdir. Bir grup âlimler demişlerdir ki; eğer sihirden ötürü öldürülürse öldürülür, öldürülmezse bunun dı¬şında bir cezaya çarptırılır. Ancak bu işinde ve sözlerinde küfrü ge¬rektirecek bir hareket ve söz bulunmamak şarttır. İmam Şafiî'den nakledilen görüş budur. Hanbeli Mezhebinde de bu görüş bazı ilim adamlarının görüşüdür.
Sihrin hakikati konusunda da ilim adamları ihtilâf etmişlerdir. Çoğunluk dışarıdan herhangi bir şey dokunmaksızın, sihrin bir kim¬seyi öldürmek, yahut hasta etmek hususunda,tesirli olduğunu söy¬lüyorlar, ilim adamlarından bir kısmı ise sihrin yalnız bir aldatma¬dan ibaret bulunduğuna inanmışlardır. Her iki grup da yedi yıldızı, yahut başka yıldızları çağırmak, yahut yıldızlara hitap etmek, yahut yıldızlara secde etmek, yahut yıldızlara uygun elbise, yüzük takma ve koku sürünmek suretiyle onlara yakın olmayı iddia ve benzeri hare¬ketler küfürdür. Sihir, kötülük kapılarının en büyüğüdür. Yukarıda¬ki ilim adamları yine her okuyup üflemede ve üfürükçünün hastalar üzerine okuduğu üfürük dualarında Allah'a eş koşma vardır. Bu üfürük dualarını ağıza almak caiz değildir. Yine, bilinmeyecek tarz¬da bir şirk bulunması imkân dahilinde bulunduğu için manası bilin¬meyen sözleri konuşmak da caiz değildir. Bu sebeple Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem:
“Şirk olmadığı müddet okumakta bir sa¬kınca yoktur.” buyurmuştur.
Cinlerden yardım istemek de caiz değildir. Allah Teâlâ kâfirle¬ri bu sebeple kötülemiştir. Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Doğrusu insanlardan bazı erkekler, cinlerden bazı erkeklere sığmıyorlardı da, cinlerin kibir ve azgınlıklarını artırıyorlardı.” [540]
Bu âyetin tefsirinde demişlerdir ki; cahiliyet devrinde bir insan sefere çıktığı zaman vadiye inince: “Kavminin alçaklarından bu vadinin büyüğüne sığınırım.” diyerek orada emniyet ve komşuluk bağları içinde geceler ve sabahlardı, insanlar bu şekilde vadide bulunan cinlere sığınmaları sebebiyle onların taşkınlıklarını, günahlarını cüret ve kibirlenmelerini artırıyorlardı. Böylece onlar: biz hem insanların hem de cinlerin büyükleri olduk, diyerek kendilerini büyük görüyorlardı ve bu sebeple küfürlerini de artırıyorlardı. Allah bu konuda şöyle buyuruyor:
“Allah insan ve cinlerin hepsini bir araya topladığı günde, şey¬tanlara şöyle denilecek: Ey şeytanlar topluluğu! İnsanlardan birço¬ğunu aldatarak kendinize bağladınız. Cinlerin dostları olan insanlar da şöyle diyecekler: Ey rabbimiz, biz birbirimizden faydalandık ve bizim için takdir etmiş olduğun ecele kavuştuk.” [541]
İnsanın cinniden faydalanması ihtiyaçlarını gidermekte, emirle¬rini yerine getirmek, gayba ait şeyleri haber vermesi ve benzeri şe¬killerde olur. Cinninin insanlardan faydalanması ise insanın kendi¬sine saygıda bulunması, ondan yardım istemesi ve cinlere boyun eğmesidir.
Kitap ve Sünnet dışında kalan işlerle meşgul olanlardan bir kıs¬mı da şeytan işleri ile, bazı riyazetler (rejimler) yapmak, gayb kişi¬leri ile karşılıklı konuşmak ve Allah'ın dost kulları olduklarını ge¬rektirecek bazı harikalar göstermekle uğraşan kişilerdir.
Bunlardan bazıları müslümanlara karşı müşriklere yardım eder¬ler ve peygamberin kendisine, müslümanlar isyan ettikleri için, pey¬gamberin, müslümanlarla müşriklerin muharebe etmesini emrettiğini söylerdi. Gerçekten bunlar müşriklerin kardeşleridir.
Sonra ilim adamları gayb kişileri hakkında üç gruba ayrılmış¬lardır. Bir grup gayb kişilerinin varlığını inkâr ederler. Ancak in¬sanlar bunları görürler. Bu durum, onları gören kimselerden sabit olmuştur. Yahut bunu sözüne güvenilir kişiler rivayetlere dayalı ola¬rak söylemişlerdir. Bu inkarcılar gayb kişilerini ancak gördükleri za¬man ve varlıklarını kesinlikle bildikleri zaman onlara boyun eğerler.
O âlimlerden bir grup da gayb kişilerini tanırlar, kadere döner¬ler ve peygamberlerin yolundan başka Allah'a ulaştıran gizli bir yol bulunduğuna inanırlar.
Âlimlerden bir kısmı için peygamber dairesi dışında bir veli ka¬bul etmeleri mümkün olmaz. Onlar: Peygamber her iki taifeye yar¬dımcı olur, derler. Bunlar peygambere saygı gösterirler, fakat dinini ve şeriatını bilmezler. Doğrusu bunlar şeytana uyanlardandırlar. Gayb kişileri ise cinlerdir. Çünkü insanlar bu üç grubun gözünden devamlı olarak kaçamazlar. Ancak bazı zamanlarda kaçabilirler. Gayb kişilerinin insanlardan olduğunu kim söylerse bu onun yanıl¬masının ve cahilliğinin eseridir ve sapıklıklarının sebebidir. Bu gu¬rupların ayrılması şeytanın dostları ile Allah'ın dostlarını birbirin¬den ayıramamalarıdır. Netice olarak gayb ile ilgili bilgiyi yalnız Al¬lah Teâlâ bilir. Allah bildirmedikçe, mucize, yahut keramet yolu ile, yahut bazı emarelere dayanarak irşad etmedikçe kulların bu bilgiyi edinmelerine imkân yoktur. Bu sebeple fetva kitaplarında şöyle ya¬zılmıştır: “Ayın dairesini görünce bir kişinin, alâmete dayanarak değil de gayb bilgisi iddiasıyla yağmur yağacak demesi küfürdür.”
Bu konu ile ilgili latifelerden biri de şöyle hikâye ediliyor: Bir müneccim asılmış. Asılmadan önce kendisine: “Bunu da yıldızında gördün mü” denilince: “Bir yükseklik gördüm, fakat bir tahtanın üzerinde olacağımı bilemedim” cevabını verdi.
Sonra bil ki peygamberler de ancak belli zamanlarda Allah'ın bildirdiği ölçüde gayb bilgisine sahip idiler. Hanefî âlimleri, Hz. Pey¬gamberin gaybı bildiğine inanmakla bir kimseyi açıkça tekfir etmiş¬lerdir. Çünkü bu inanç Allah Teâlâ'nın:
“De ki, gökte ve yerde gaybı Allahtan başkası bilmez.” [542] âyetine aykırıdır. “el-Müsâyere” adlı kitapta da bu şekilde yazılmaktadır.

Kur'an, Söz Ve Mânaya Birlikte Verilen İsimdir.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de “Akidet'üt-Tahavî” şarihinin “Menar” kitabında Şeyh Hafız'ud-Din el-Nesefî'den naklen zikrettiği şu husustur: Şüphesiz Kur'an hem nazma hem de manaya birlikte verilen isimdir. Ondan başka itikat kitabı yazan âlimler de böyle söylemişlerdir. Ebû Hanife'ye nisbet edilen “Na¬mazda bir kimse farsça okursa bu namazın sıhhati için yeterlidir” sözünden dönmüştür. Bu sözünü kayıtlandırarak Arapça okuyabildi¬ği halde Arapçadan başka bir dil ile okunması caiz değildir, demiş¬tir. Ebû Hanîfe'nin bu konuda şöyle bir sözü de rivayet edilmekte¬dir: “Bir kimse Arapça okumaya gücü yettiği halde eğer Kur'an'ı Arapçadan başka dilde okursa bu kişi ya delidir, tımarhanede te¬davi edilmesi lâzımdır. Yahut da zındıktır, öldürülmesi lâzımdır. Çünkü Allah Teâlâ Kur'an'ı bu dil ile indirmiştir. Kur'an'ın icazı hem sözü, hem de mânası ile birliktedir.

Kötülüğü Helal Kabul Etmek :

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de ister küçük ol¬sun, ister büyük olsun, kötülük olduğu kesin delilerle sabit olan bir işin helâl olduğunu kabul etmek küfürdür. Bu böyle olduğu gibi, bu kötülüğü önemsememek de küfürdür. Öyle ki kolaylıkla hiç aldırmadan, tekrar be tekrar o kötülüğü işler ve onu mubah gibi kabul ederse bu küfürdür. Bunun gibi şeriatla alay etmek de küfür¬dür. Çünkü şeriatla alay etmek, peygamberlere inanmamanın işa¬retidir.
İbn-i Humam diyor ki: Hanefî müctehitleri, Hz. Peygamber'in yaptığı fazla bir iş olması sebebiyle önemsememek mânasında sün¬neti terk eden yahut çirkin gören kimseyi tekfir etmişlerdir. Sarığı¬nın bir kısmını boğazının altına kadar uzatan, yahut bıyıklarını bırakan kimseyi çirkin görmek gibi.
Ben de derim ki: Bu sebeple rivayet edilmiştir ki, İmam Ebu Yu¬suf Hz. Peygamber'in kabak yemeğini sevdiğini zikretti. Bir adam da: Ben sevmiyorum, dedi. Bunun üzerine Ebû Yusuf o kim¬senin dinden döndüğüne hükmetti. Fetva kitaplarında zikredilen fer'i meseleler bu esasa dayanır. Şöyle ki, bir kimse haramı helâl itikad ederse ve bu haram olan şey bizatihi haram olup kesin delil ile sabitse bu kimse kâfir olur. Eğer kesin delil ile haram liaynihi olduğu sabit değilse haram olmaz. Yahut zannî bir delil ile sabit olursa yine onun helâl olduğuna inanan kişi kâfir olmaz. Bazı âlimler ise bizzat haram olması ile dolayısıyla haram olması arasında bir fark gözet¬meden şöyle demişlerdir: “Mahremleri ile evlenmek, yahut şarap içmek kumar oynamak, ölü eti yemek, kan yemek yahut bir zaru¬ret olmadan domuz eti yemek gibi, Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in dininde haram olduğunu bildiği bir şeyi helâl kabul eden kimse kâfirdir. Hurma suyunun, sarhoşluk verinceye kadar içilmesini helâl kabul eden kişi tekfir edilir. Fakat haram olan bir şey hakkın¬da ticarette revaç bulması için, bu helâldir, yahut bilmediği için he¬lâldir, derse kâfir olmaz. Bir kimse şarabın haram olmamasını, ya¬hut zor olduğu için Ramazan orucunun farz olmamasını temenni et¬se kâfir olmaz. Fakat zinanın haram olmaması ve adam öldürmenin haram olmamasını temenni etmekle bir kimse kâfir olur. Çünkü nikmete uygun olarak bunların haramlığı bütün dinlerde sabittir. Hikmetten çıkmak isteyen, Allah'ın hikmet olmayan şeye hükmet¬mesini istemektir. Bu ise Allah'ı tanımamaktır. Bu noktanın izahı şöyledir: Bazı âlimlerin dediği gibi, Allah'ın herhangi bir şeriatında önceden haram olup da sonradan helâl olan şeyin helâl olmasını temenni etmek küfür değildir. Herhangi bir şeriatta da helâl olma¬yan bir haramın helâl olmasını istemek ise küfürdür. Çünkü bu işin haramlığı Allah Teâlâ'nın ezeli olan hikmetinin gereğidir. İlk ve son¬ra gelen şahısların durumlarından nazarı keserek Allah'ın ezelî hik¬metinin gereği olarak ebediyyen haram kılınmıştır.
Eğer dersen ki: Bir şeyin haram oluşunun Allah'ın hikmetine uygun oluşu tekfire medar olursa, şarabın yasaklanmasında da yine hikmet-i ilâhı vardır. Çünkü şarabın yasaklanması bu ümmete nisbetledir ve bu yasaklanış Allah'ın bir hikmeti gereğidir. Bu soruya karşılık şöyle derim: Ancak şu var ki, bu hikmet kayıtlıdır. Yukarıda bahsedilen ezeli hikmet ise mutlaktır. Mutlak hikmetten dışarı çık¬mayı dilemek de mutlaktır. Birincisinde durum böyle değildir, belki bir yönü ile hikmete uygundur. Başka bir yönden aykın ise de başka bir yönden hikmete uygundur.”
Bu ayırım da sağlam değildir. Bunun sağlam olmayışı da açık¬tır. Çünkü gelecekle ilgili soru sormak ve bu soruya cevap vermek uygun değildir. Zira şarabın âhir zaman ümmetine yasak oluşu için, bir yönden hikmete uygundur, diğer bir yönden ise uygun değildir, denilemez. Bu ve benzeri yasakların helâl olmasını temenni etmenin küfür olmasında müşkülât vardır. Çünkü peygamberler de yaratıl¬mış olmamalarını temenni etmişlerdir. Âdem aleyhisselâm da bu sı¬kıntılı dünyaya gelmek için ve o ağacın meyvesinden yememek için bu dünyaya gelmemeyi temenni edebilirdi, işin neticesi şudur: Hik¬mete aykırı olan şeyin vukuu mümkün değildir. Hikmetin hilafının vuku bulmaasını temenni etmek ise şimdiki durumda ancak bu mu¬halin mahalli olabilir. Binaenaleyh temenni etmek, küfre sebep ol¬mak için müspet veya menfi yönden hikmete dokunmaz.
İmam Serahsî'nin zikrettiğine göre, bir kimse hayız halindeki hanımına yaklaşmayı helâl kabul ederse kâfir olur. “enNevâdir” adlı kitapta İmam Muhammed'den rivayet edildiğine göre, böyle bir kimsenin kâfir olmayacağı söylenmiştir. Doğrusu da budur. Bir kimse hanımı ile livatada bulunmanın helâl olmasını istemesi kü¬für değildir. Çünkü bu husustaki hüküm ictihad ile sabittir. Birin¬cisinde yani aybaşı durumunda iken hanımı ile cinsî münasebette bulunmanın haram oluşu konusundaki nassın delâleti zannîdir. Bu¬nunla beraber bu yaklaşmanın haram oluşu doğrudan doğruya değil dolaylıdır. Bu sebep de kadının o durumdaki ızdırabıdır. Hayız halinde iken kadınlara yaklaşmanın haram oluşu konusunda Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Hayızdan temizleninceye kadar hanımlarınıza yaklaşmayın.” [543]
Hayız durumunda hanımına yaklaşmanın helâl olmasını dilemek, başka bir sebebe dayalı olarak haram olan (Haram Iiğayrihi) şeyin hükmü hakkındaki ihtilâfa dayanmaktadır.
Bir kimse Allah Teâlâ'yı şanına yakışmayan bir sıfatla ansa, ya¬hut Allah'ın isimlerinden bir isim ile, yahut emirlerinden herhangi biri ile alay etse, yahut Allah'ın vaad ve korkutmalarını inkâr etse kâfir olur. Bunun gibi yine küçümsemek maksadı ile, yahut düş¬manlık kasdı ile bir kimse peygamberlerden herhangi birinin, yahut bepsinin gelmemesini temenni etse kâfir olur. Çünkü peygamberlerin bulunması şüphesiz Allah'ın hikmetinin gereğidir. Peygamberlerden herhangi birinin bulunmamasını temenni etmekse mutlaka küfür¬dür. Bir görüşe göre ise Peygamberlerden herhangi birinin gelmeme¬sini istemek küfrü gerektirmez. Buna karşılık şöyle cevap ve¬rilmiştir: Peygamberlerin gelmesini, hikmetin gerektirmesi, ilâ¬hî hükümleri kullara tebliğ etmek içindir. Bu hükümlerin Al¬lah tarafından kullara vasıtasız olarak da tebliğ edilmesi mümkün¬dür. Tamamen peygamberlerin bulunmaması, o hükümlerin kullara tebliğ edilmemesini ve bu hükümlerin sabit olmamasını gerektirmez, ki bunu temenni etmek küfrü gerektirsin. Ancak böyle bir temen¬nide bulunmak boşunadır. Temenni etmenin arzu edilenin varlığına bir tesiri yoktur. Fakat zinanın ve benzeri haramların helâl olmasını temenni etmekse böyle değildir. Bunlar kulların işleri ile ilgilidir. Bu haramların helâl olmasını istemekten yeryüzünde fesad doğar. Allah Teâlâ ise fesadı sevmez. Bu nokta üzerinde birkaç yönden durmak gerekir:
Birincisi şudur: Allah'ın, hükümlerini, başka şekilde bildirmesi mümkün ise de şüphe yoktur ki peygamberlerin vasıta oluşu, ken¬dilerine has bir hikmetin gereğidir.
İkincisi: Peygamber gelmemesini istemekle zinanın helâl olma¬sını istemek arasındaki fark açık değildir. Belki peygamber gelme¬mesini istemek, zinanın, adam öldürmenin ve benzeri haramların helâl olmasını istemekten daha umumî ve daha mükemmeldir.
Üçüncü olarak: Zina ve benzeri haramların helâl olmasını iste¬menin yeryüzünde fesadı gerektirmesi, küfrü gerektirmez. Allah Teâlâ kullarına ziyade şefkat sahibidir. Bunun gibi bir kimse kü¬für kelimesini konuşan kimsenin bu sözüne razı olacak şekilde gülerse hüküm yine böyledir. Fakat rıza olmadan, belki kâfir olmayı gerektiren söz güldürücü olduğu için ve dinleyen zaruri olarak gü¬lerse o zaman böyle bir kimseye kâfir denmez. Yine bir topluluk bir kimseyi yüksek bir yerde oturtup ona dinî mesele sorup gülseler ve alay etseler, şeriatın kaza (kadılık) makamını küçümseme mânası¬na geldiği için bunu yapanlar kâfir olur. Burada küfrü gerektiren sebep bu soru sorulan şahsı Hz. Peygamber'e, etrafındakiler ise onun sahabîlerine benzettikleri ve şeriatın hükümleri ile alay ettikleri içindir. Böyle davranmaktan Allah'a sığınırız. Yine bir kimse bir kimseye kâfir olmayı emretse, yahut böyle bir emri vermeyi azmetse, küfre razı olmak küfür olduğu için ister kendi küfrü sebebiyle olsun, ister başkasının kâfir olmasına sebep olması dolayısiyle ol¬sun, böyle bir kimse kâfir olur.
Yine bir kimse zina ederken, yahut içki içerken bilerek, yahut bunların helâl olduğuna inanarak “Bismillah” derse kâfir olur. Ko¬casından boş olmasını temin etmek için yine bir müftü bir kadının kâfir olduğuna fetva verirse kâfir olur. Bu da şu şekilde olur: Me¬selâ; üç talakla boşanan bir kadının kocasıyla evlenmesine cevaz verebilmek için boşanan kadına kadı yahut müftü: İslâm'ın hükmü nedir? diye sorar. Kadın da bilmiyorum der, bununla beraber ken¬disine: Bir kimse müslüman olursa öldürülmesi, yahut malını almak helâl olur mu? diye sorulduğunda, hayır, derse, bu durumda kadı¬na o cahil müftü, yahut sapık kadı: bu kadının küfrüne fetva ver¬dim, yahut bu kadının zaten aslında müslüman olmadığına hükmet¬tim, derse bu batıl ve fasid bir hükümdür.
Yine bunun gibi bir kimse kıblenin dışına doğru namaz kılarsa, taharetsiz ve abdestsiz olarak bile bile kıbleye yönelirse kâfir olur. Yine inanarak değil de hafife alarak küfrü gerektiren bir sözü ko¬nuşursa kâfir olur.

Kıble Ehline Kâfir Denmez.

“Akâid” şarihinin söylediği gibi Ehl-i Sünnet âlimlerinin: “Kıble ehlinden hiç kimseye kâfir denemez” sözleri ile “Kur'an'ın yaratıl¬mış olduğunu, yahut Allah'ı görmenin muhal olduğunu söyleyen, ya¬hut Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer'e söven, yahut onları lanetleyen kim¬se kâfir olur” sözlerini birleştirmek müşkül bir meseledir. “Mevâkıf” adlı kitabın sarihi de aynı şeyi söylüyor. Fetva kitaplarında ise şöy¬le yazılıdır: “Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer'e söğmek küfür olduğu gibi bunların halifeliğini inkâr etmek de küfürdür. Şüphe yok ki bu gibi meseleler müslümanlarca makbuldür, fakat yukarıdaki iki söz ara¬sını birleştirmekse müşküldür.”
Bu müşkülün sebebi fer'i meselelerle, kelâmcıların ittifak ettik¬leri esaslar cümlesinden olan kıble ehlinden hiç kimsenin tekfir edilemiyeceği esasına dayanan deliller arasında uygunluğun bulunmamasıdır. Bu müşkül şu şekilde kaldırılabilir. Fetva kitaplarının ya¬zarlarının, bilmeden ve delilini açıklamadan naklettikleri fetvalar delil değildir. Zira dinî meselelerde inançlar, kesin delillere dayanmalıdır. Bir müslümana kâfir demede ise açık ve kapalı fesat ve fit¬neler vardır. Bazı kimselerin: Bu fetvalar, tehdid için nakledilmiştir, şeklindeki izah tarzları bir mâna ifade etmez.
İbn-i Humam “Hidaye Şerhi”nde bu hikâyeye cevap vermek için şöyle diyor:
“Bil ki zikrettiğimiz havaî kişilerin küfrüne hük¬metmek, Ebû Hanife ve Şafiî'den nakledildiği üzere: Kıble ehlinden hiç bir kimsenin tekfir edilemiyeceği yolundaki sözlerinin tevili şöy¬ledir: Bu inanç haddizatında küfürdür! Bu sözü söyleyen kâfir olma¬sa da o sözün, doğruyu aramakta gayret göstermek için gücünü sarf etmesinden ibaret olmasına binaen küfür olan sözü sarfetmektir. Ancak, böyle bir kimsenin arkasında namaz kılmanın caiz olmadı¬ğını ve batıl olduğunu söylemek bu iki sözü birleştirmez.
Bu müşkülü ortadan kaldırmak için şöyle demek de mümkün¬dür: Böyle kişilerin arkasında namaz kılmanın ihtiyat olarak batıl olmasına hükmetmeleri onların küfrü ile hükmetmelerini gerektir¬mez. Görmüyor musun ki, bu müctehitler, Beytullah'tan olmadığına kesin hükmetmemelerine rağmen Hatîm'e doğru yönelerek namaz kılan kimsenin namazının batıl olduğuna hükmetmişlerdir. Belki on¬lar zanları gereği olarak Hatîm'in de Beytullah'tan olduğuna hük¬metmişler, dolayısiyle bu duvarın arkasında tavaf etmeyi gerekli kıl¬mışlardır.
Sonra bil ki, kıble ehlinden maksat, âlemin yaratılmış olması, cesetlerin tekrar dirilmesi ve eczasının bir araya getirilmesi, Allah'ın hem bütünleri, hem de parçaları bildiği ve benzeri dinî bakımdan inanılması zarurî olan inançlar üzerinde ittifak eden kimselerdir. Ömrü boyunca, bu âlemin kadîm olduğu, yani yaratılmamış olduğu yahut Allah'ın parçalara ait bilgisinin bulunmadığı inancı ile ömrü boyunca taat ve ibadetlerle meşgul olan bir kimse kıble ehlinden de¬ğildir. Ehl-i Sünnet'e göre, Kıble ehlinden hiç kimseye kâfir denilemeyeceğinden, kasdedilen küfür alâmetlerinden herhangi bir ema¬re bulunmadıkça kıble ehline kâfir denilemez. Bunu öğrenince bil ki, kıble ehli zikrettiğimiz üzere inanç esaslarının hepsinde ittifak et¬mişlerdir. Sıfat, amellerin yaratılması, iradenin umumîliği Allah ke¬lâmının kadîm oluşu gibi başka esaslarda ihtilâf etmişlerdir. Ki bu münakaşalarda gerçeğin tek olduğunda şüphe yoktur. Yine kıble eh¬li, bu diğer esaslara inanmak sebebiyle hakka muhalif olan kimse¬ye kâfir denilmesi ve böyle bir hükme itimat edilip edilmeyeceği hu¬susunda da ihtilâfa düşmüşlerdir. İmam Eş'arî ve kendisine uyanlarca böyle bir kimse kâfir değildir. İmam Şafiî'nin: “Hattabiye tai¬fesinden başka havaî kişilerden hiç kimsenin şahitliğini reddetmem. Çünkü onlar yalan konuşmanın helâl olduğuna inanıyorlar.” şeklin¬deki sözü de bunu bildirmektedir.
“Muntekâ” adlı kitapta Ebû Hanife'nin şöyle dediği rivayet edil¬miştir: “Kıble ehlinden hiç bir kimseye kâfir, demeyiz.” Müctehitlerin çoğunluğu da bu görüştedir. Bizim mezhebimiz mensuplarından bazı âlimler muhaliflerin küfrü ile hükmediyorlar.
Mûtezile'nin eskileri, Allah'ın sıfatlarının kadîm olduğunu ve kulların işlerinin yaratılmış bulunduğunu söyleyen kimsenin kâfir olacağını söylemişlerdir. Üstad Ebû İshak ise, bize kâfir diyenleri tekfir ederiz; kâfir demeyenleri tekfir etmeyiz, demiştir. İmam Râzî, kıble ehlinden hiç bir kimsenin tekfir edilmemesini tercih etmiştir.
Yukarıdaki müşkülün çözümü için şöyle bir cevap da verilmiş¬tir: Kıble ehline kâfir dememek kelâm âlimlerinin görüşüdür. Kıble ehline kâfir demek ise müçtehitlerin görüşüdür. Dolayısıyla iki zıd gerekmez. Bunda bir mahzur yoktur. Bunun böyle olduğuna teslim olsak bile fakihlerin Kıble ehline kâfir demesi, muhaliflerin görüşlerini reddetmek konusunda tehdit için olması da caizdir" Birinci görüş kıble ehli müslümanlara saygı icabıdır. Çün¬kü kıble ehli her konuda bizimle beraberdirler.

Tövbeleri Kabul Etmek Allah’n Bir Lütfudur.

İnanç esaslarına ilâve edilen hususlardan biri de tevfe bahsidir. Önce bil ki, tevbeyi kabul etmek, günahlardan dolayı gelecek olan azabı kaldırmaktır ki, bu aklen Allah Teâlâ üzerine gerekli değildir. Belki tevbeleri kabul etmek Allah'ın bir ihsanıdır. Mutezile ise bu görüşe de muhaliftir. Tevbe edenin tevbesinin kabul edilmesine gelince bir görüşe göre, ümit edilir, fakat kesin değildir. Allah Teâlâ'nın;
“Allah, dilediğinin tevbesini kabul eder.” [544]sözü de buna delil olmaktadır. Allah Teâlâ tevbenin kabul edilmesini kendi dilemesine bağlamıştır. Bu sebeple Allah ve Resulünün, tevbeleri halis olması¬na rağmen, savaşta Hz. Peygamberle birlikte savaşmaktan geri ka¬lan, harbe katılmayanların tevbelerinin kabulünü tehir etmişlerdir. Küfürden dolayı yapılan tevbe böyle değildir. Bu türlü tevbe kesinlikle kabul edilir. Sahabe ve selefin icmaı ile bu hususu biliyoruz. Zira onlar namazlarını ve diğer ibadetlerini kabul ettiği gibi günah¬larından dolayı tevbelerini kabul ettiği için, Allah'a yaklaşırlar. Yi¬ne Sahabe ve selef, kâfirin tevbesinin kesinlikle kabul edileceğini söylüyorlar. Konevi de aynı görüşü zikretmiştir.
Bu konuda şöyle demek de mümkündür: Ehl-i Sünnet âlimlerinin, tevbe edenin tevbesinin kabulünün kesin olmadığını söylemeleri, şartlarını haiz olduğu konusunda kesin bir bilgi bulunmadığı için¬dir. Zira şartlarını toplamayan tevbeler çoktur. Küfürden dönmekse böyle değildir. Bunda zahirî yönden sadece ikrara itibar edilir. İşin derinliklerini Allah bilir. Bu sebepten selef âlimleri Allah Teâlâ'nın:
“İnsanlardan bir kısmı inanmadıkları halde Allah'a ve âhiret gününe inandık, derler.” [545] âyetinden korkarlardı. Esasta sözün umu¬mî mânasına itibar edilip hususî sebeplere itibar edilmez. Bu âyetin münafıklar hakkında indiğini ileri sürerek itiraz ve sual lâzım gel¬mez. Allah Teâlâ'nın:
“Tevbe edenin tevbesini Allah kabul eder.” âyetinin mânası ise Allah tevbe etmek isteyeni tevbeye muvaffak kılar, demektir. Başka bir âyette de Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Allah tevbeleri kabul eder ve sadakaları (zekât ve öşür) alır.” [546]
Bu âyet müminler hakkında buyurulmuştur. Allah'ın verdiği haber ise hak olup vaadi de doğrudur. Bunu inkâr etmekse küfürdür. Ni¬tekim bazı âlimler de böyle hükmetmişlerdir.
Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de tevbe konusunda şöyle buyuruyor:
“Günahından tevbe eden, günahsız gibidir.” [547]
Hz. Peygamber ile birlikte savaşa katılmaktan geri kalanların, tevbelerinin kabulünün tehir edilmesi ise Hz. Peygamber onların kalblerindeki düşünceyi bilmediği ve Allah'a karşı edebi muhafaza etmek içindir. Bu konuda Hz. Peygamber kendi başına hüküm ver¬memiş, Allah'tan bir emir gelmesini beklemiştir. Allah Teâlâ'nın, on¬ların tevbelerinin kabulünü açıklamayı tehir etmesinin sebebi on¬ları bir daha böyle bir işe dönmekten menetmek için olsa gerektir.
“Umdet'ün-Nesefî”de şöyle deniliyor: “Başka büyük günaha de¬vam etse de büyük bir günahtan ötürü tevbe edenin tevbesi kabul edilir. Ve tevbe ettiği günahtan ötürü azab edilmez.” Mûtezile'den Ebû Hâşim bu görüşü kabul etmemektedir. Kitapta sonra şöyle de¬vam ediliyor: Büyük günahlardan tevbe etmek, küçük günahlardan tevbe etme yerine geçmez. Ehl-i Sünnet'e göre, büyük günahlardan tevbe eden kişinin küçük günahları sebebiyle azab edilmesi caizdir. Haricîlere göre ise tevbesiz öldüğü takdirde Allah'a karşı isyan eden kişi, bu isyanı ister küçük olsun, ister büyük olsun, kâfirdir; Cehennem'de devamlı olarak kalacaktır. Mutezile bu meselede daha geniş düşünerek şöyle demiştir. Eğer işlediği günah büyük ise imandan çıkar, fakat küfre girmez. Ancak böyle bir günahkâr Cehennem ateşinde devamlı olarak kalacaktır. Eğer işlediği günah küçük ise, ve büyük günahlardan sakınmışsa bundan ötürü bir müminin azab edilmesi caiz değildir. Eğer küçük günahlarla birlikte büyük günah¬ları da işlemişse affedilmesi caiz değildir. Onların bütün bu görüş¬lerini Allah Teâlâ'nın şu ayeti reddetmektedir.
“Şirkten başka bütün günahları dilediği kimselerden mağfiret eder.” Bu âyette Allah Te¬âlâ'nın bazı günahkârların günahlarını tevbesiz olarak affedeceği¬ne işaret vardır. Biz bunun herkes hakkında bu tâyin edilmiş olup olmadığını bilemiyoruz. Ancak herkes için, Allah azab mı edecek, yoksa af mı edecek olduğunu belirlenmiş olarak bilemiyoruz. Çünkü âyet böyle bir noktayı teyid etmiyor. Ancak bazı hadisler buna de¬lâlet etmektedir. Bunlardan biri de: Her ne kadar zina da etse, hır¬sızlık da yapsa “Lâ ilahe illellah, diyen Cennete girer” hadisidir. Sa¬habe ve Tâbiûn'un çoğunluğu ile Ehl-i Sünnet vel Cemaat'ın görüşü de budur.
Sonra bize göre, küfür ile küfür dışındaki günahların, affedil¬me ve edilmemesi noktasındaki fark Şeyh Ebû Mansûr el-Mâtüridinin “Tevhîd” kitabında zikrettiği şu husustur: Şüphesiz küfür ina¬nılan bir yoldur. Zira mezhep ebedi inançla inanılır. Bu sebeple kâ¬fir ebediyyen azab edilir. Diğer günahlarsa ebedî olarak işlenmediği için, bunların cezası da affedilmediği takdirde belli zamanlar için¬dir. Bu hüküm âsi olanlar içindir. Asî olmayan iyiler hakkında ise Tahavî şöyle diyor: “Müminlerden iyi olanların affedilmelerini ve Allah'ın rahmeti ile Cennete konulmalarını ümid ederiz.”
Burada ümid kelimesi kullanılmasının sebebi şimdiki durumda iyilikleri göründüğü ve ileride ne olacakları belli olmadığı içindir. İyi amellerse mükafatı gerektirmez. Belki mükâfat Allah'ın rahmeti ve ihsanının eseridir. Nitekim Hz. Peygamber sallellahu aleyhi ve
“Sizden biri Cennet'e kendi ameli ile girmeyecektir.” Kendisine Sen de mi yâ Resûlellah? sorusu sorulunca:
“Evet, ben de, ancak Al¬lah beni rahmeti ile örterse bu müstesna buyurdu.” [548]
“Yaptığınız ameller sebebiyle Cennet'e girin.” [549] âyetine aykırı değildir; Çünkü Allah Teâlâ'nın Cennete sokmak suretiyle ihsanda bu¬lunacağı kimseler ancak iyi amelde bulunanlar olacaktır. Bu şekilde Allah Teâlâ kulunu bir bakıma yaptığı iyi iş sebebiyle Cennet'e sokmuş olur. Bazıları da bu âyetin mânasını şöyle tevil ederek ha¬dis-i şerif ile telif etmeğe çalışmışlardır: Cennette taatlara göre de¬receler vardır. Bu âyetin takdiri şöyledir. Cennetteki derecelerinize girin. Derece amelin eseri, girmekse yalnız Allah'ın fazlıdır. Çünkü Allah Teâlâ üzerine hiç bir şey vacib olmaz. Cennette ebediyyen kalmaksa niyete bağlıdır. Yine mümin ebedi inanca sahib olduğu için Cennette ebedî olarak kalacaktır. Nitekim kâfirlerin Cehennemde kalması da yalnız Allah'ın adaleti ile olacaktır. Cehennem tabaka¬larının en aşağısına ve en yakıcısına gitmeleri durumlarının deği¬şikliğine bağlıdır. Ebediyyen kalmaları ise müminlerde olduğu gibi ebedî inançları ve niyetleri sebebiyledir.
Sonra bize göre, büyük günahların şefaat aracılığı olmaksızın tevbesiz olarak affedilmesi bize göre caizdir. Şefaatla affedilmesi ise daha evlâdır. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem de:
“Benim şefaatim ümmetimin büyük günah sahipleri içindir.” [550]
Bunun ise Cehennem ateşine girmeden önce vuku bulması da Cehennem ateşine girdikten sonra vuku bulması da muhtemeldir. Mûtezîle'nin bu şefaati, derece yükseltmesi ile kayıtlandırması, şefaatin büyük günah sahiplerine tahsis edilmesine aykırıdır. Mûtezile'ye göre af mümkün olmayınca şefaatta fayda yoktur. Bu konuda:
“Onlara şefaatçıların şefaati fayda vermez.” [551]âyetini delil ge¬tiriyorlar. Bununla beraber bu âyet, müfessirlerin ittifakı ile kâfir¬ler hakkında inmiş olmasına rağmen, Mutezile bu âyeti dâvalarına delil olarak getirmişlerdir. Bizim âlimlerimiz ise aksine bu âyetle şefaatin müminler için sabit olduğunu istidlal ediyorlar. Çünkü bu âyette kâfirlere şefaatin fayda vermeyeceğini zikretmesi onları teh-did içindir. Eğer kâfirlerden başkasına da şefaat fayda vermeyecek olsaydı, kendilerini kötüleme babında kâfirleri tahsis ederek zikret¬mekte bir fayda olmazdı.
Sonra bil ki, şüphesiz iyilikler kötülükleri yok eder. Allah Teâlâ bu noktayı bir âyetle beyan buyuruyor. Ancak bu kötülüklerin yok edilmesi küçük günahlara mahsustur. İyilikler ise küfrün dışında diğer günahlarla yok olmaz. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyuruyor:
“Kim inanmayıp küfr ederse onun bütün amelleri yok olur.” [552]
Fasıklık ise mutlak mânada küfür, demek değildir. Amellerin yok edilmesi noktasında küfre ilhak edilemezler. Mutezile bu görüşe de muhaliftir:
“Zerre kadar amel işleyen onun karşılığını görecektir.” [553] âyeti, iyi amel işleyip hayır da yaptıktan sonra kâfir olarak ölen kimsenin öldükten sonra yaptığı bu iyiliğin mükâfatını görecek, manasını ifa¬de eder, denilemez. Bu görüş ittifakla batıldır. Zira biz deriz ki; bu âyetin manası kâfir âhirette değil de bu iyiliğin mükâfatını dünya hayatında görür, demektir. Nitekim müminler de âhirette günah ve ayıplardan beri olabilmek için dünyada iken irtikab ettiği bazı kö¬tülüklerin cezasını yine bu dünyada bazı belâ ve musibetler sebe¬biyle çeker.
İbn-i Abbas (r.a) diyor ki; mümin, yahut kâfir işlediği hayır yahut kötülüğün cezasını Allah Teâlâ mutlaka ona gösterir. Müminin günahlarını örterek yaptığı iyilikler sebebiyle onu mükâfatlandırır. Kâfirin ise iyilikleri reddedilip kötülüklerinden ötürü azab edilir.
“Akidet'üt-Tahavi” şârihi demiştir ki: Bir kimse şirkten dönüp müslüman olsa ve şirkin dışındaki günahlarından tevbe etmese, müslüman olmadan evvel işlediği günahlarından dolayı cezalandırıla¬cak mıdır, yoksa şirkin dışındaki geçmiş günahlarından tevbe etme¬si mi lâzımdır? Meselâ; bir kimse zina işinde ısrar ettiği yahut içki¬ye devam ettiği halde müslüman olsa, kâfir iken yaptığı zinalardan ve içtiği içkilerden dolayı cezaya çarptırılacak mıdır? Yoksa müslü¬man olunca bunlardan dolayı da tevbe etmiş olması mı gerekecek¬tir? Yoksa umumî olarak bütün günahlarından mı tevbe edecektir? En doğrusu müslüman olunca diğer günahlardan da tevbe etmesi gerektiğidir.”
Şüphe yok ki bu görüş, kâfirlerin de iman dışındaki emirlerle mükellef bulunduğunu kabul edenlerin görüşüne bir katılmadır. Bi¬zim mezhebin sağlam olan görüşü bunun aksidir. Yâni müslüman olmakla diğer günahlardan tevbe etmek gerekmez. Ancak kul hak¬ları ile ilgili bulunan bazı noktalarda tevbe etmesi ve hakları ödemesi gereklidir. Bu mesele yerinde açıklanacaktır. Evet, böyle bir kimseye önce şirkten, sonra diğer bütün kötülüklerden tevbe etmek ve bu kötülükleri bir daha işlememeğe azmetmek gerekir.
Sonra tevbenin, günahların mağfiret edilmesine ve bunlardan ötürü kulun azabedilmemesine sebep olması konusunda ilim adamla¬rı arasında ihtilâf yoktur. Ve tevbeden başka bütün günahların mağ¬firet edilmesine sebep olacak bir şey de yoktur. Nitekim Allah Te¬âlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“De ki, ey kendilerine karşı israfa dalan kullarım! Allah'ın rah¬metinden ümid kesmeyin. Muhakkak Allah bütün günahları mağfi¬ret eder.” [554]
Bu âyeti kerîme küfürden tevbe etmiş bulunanlara mahsustur. Çünkü Allah Teâlâ kendine eş koşulmasını affetmez. Bunun için Al¬lah Teâlâ: “Allah'ın rahmetinden ümid kesmeyin” buyurmuş, bü âyetin devamında da: “Rabbinize dönün.” [555] buyurmuştur.
Sonra bil ki, tevbe lügatte dönmektir. Tevbenin birkaç merte¬besi vardır. Biri kötülükten tevbe, diğeri halkın tevbesi, üçüncüsü gafletten tevbedir. Gafletten tevbe etmekse Allah'ın has kulları¬na aittir. Bu türlü tövbeye “Evbe” adı da verilmektedir. Allah TeâIâ'nın peygamberler hakkında;
“Muhakkak o, tevbe etmek suretiyle Allah'a yönelendir.” [556]
“Muhakkak Allah kendine dönenleri mübalâğa ile mağfiret edi¬cidir.” [557] Yâni kötülükten taata dönenleri affeder. Evvâbin namazın¬dan bahseden hadis-i şerifteki evvabin'den maksat, akşam ile yatsı arasını taatla ve Allah'tan başkasını düşünmekten tevbe etmekle geçirmektir. Bu da ariflere ve Allah'ın gerçek Tevhîd ehli kullarına mahsustur. Nitekim İbn-i Fand şöyle diyor:
“Gönlüme sehven de ol¬sa senden başkası hakkında bir irade gelse dinden döndüğüme hük¬mederim.”
Şeriatta ise tevbe, bir daha dönmemeye azmetmekle beraber kö¬tülük olması bakımından, kötülüklerden pişman olmaktır. Kelâmcılar da aynı şekilde bu tarifi yapmışlardır. Bu tarifte kötülükten kay¬dını koymanın sebebi, mubah, bir işten yahut taattan dolayı pişman¬lık duymaya tevbe denmemesine binaendir. Kötülük olması yönün¬den, sözü ise özellikle konulmuştur. Zira bir kimse şarabı midesine dokunduğu, yahut başını döndürdüğü, kısaca sıhhate zararlı oldu¬ğu için içmemeğe azmederse buna tevbe denilmez. Bir daha dön¬memeyi azmederek, kaydı ise pişmanlığın ancak bu şekilde gerçekleşmesine binaendir. Bu sebeple hadiste:
“Pişmanlığın tevbe olduğu” söylenmiştir.
“Mevâkıf” adlı kitabın şârihi diyor ki; bu hadise, geçmişte bir işe pişman olan kişi şimdiki durumda yahut gelecekte bu işi yap¬mak isteyebilir, tarzında itiraz edilmiştir. Bir daha dönmemek üze¬re kaydı bu mahzuru ortadan kaldırmak içindir. Hadiste geçen piş¬manlık ise tam pişmanlık mânasına hamledilmiştir. Bu tam pişmanlıksa bir daha o kötülüğü işlememeğe azmetmekle olur. Bu itiraz reddedilerek: “Kötülük olması yönünden kötülükten pişmanlık duy¬mak zaten bu şekilde bir azim sahibi olmayı gerektiriyor.”
Bu gerektirmenin aklen ve naklen yasaklanmış olduğu açıktır. İlim adamları bu meseleyi şöyle açıklamışlardır: Bir kötülükten tev¬be edip diğerinden dönmemek Ehl-i Sünnet'e göre sahihtir. Mutezile ise bu görüşe aykırı düşünmektedir. Yine ilim adamları tevbenin rü¬künlerinin üç olduğunu açıklamışlardır. Bunlardan biri geçmişe piş¬manlık olmak. İkincisi o işi bırakmak, üçüncüsü o kötülüğü bir da¬ha yapmamayı azmetmektir. En iyisi şöyle demektir: Pişmanlığın mâ¬nası tevbe demektir. Çünkü pişman olmak tevbenin esaslarından bi¬ridir.
Bu Hz. Peygamber'in: “Hac, arefe günüdür” hadisi gibidir. Sonra bu pişmanlık içki içmek gibi kul ile Allah arasındaki gü¬nahtan ötürü ise onun erkânı ve esasları bu şekildedir. Namaz, oruç ve zekât gibi Allah haklarından olup bu haklara tecavüz ederse bu¬nun tevbesi önce Allah'ın hakkına tecavüz ettiğinden ötürü tevbe et¬mek sonra bir daha bu kötülüğü işlememeğe azmetmektir. Öyle ki bir vakit namazı vaktinden tehir etmemeyi azmetmek gerekir. Sonra bu ibadetlerden ifa edemediklerini kaza etmektir. Eğer kulun işlediği günahlar kul haklarına tâalluk eden günahlardan olup malını zulmen almak kabilinden ise, bu kişinin tevbesinin sahih olması önce yukarıda Allah'ın hakları söz konusu edilirken bahsedilen şartlara riâyet etmek, sonra da mal sahiplerinin mallarını iade edip şimdiki durumda ve gelecekte kendilerinden helâllik istemek suretiyle on¬ları razı etmektir. Yahut bu işi yerine getirecek bir vekil tâyin etmek¬tir.
“El-Kınye” adlı kitapta şöyle yazılmıştır. “Bir kimse gasb, zulüm, ve cinayetler yolu ile birçok insana borcu bulunsa ve bu kimseleri tanımadığı için tesbit edip verme imkânı bulunmasa, borcunu öde¬mek niyetiyle onların hakkı kadar malı fakirlere sadaka olarak da¬ğıtır. Ve Allah Teâlâ'ya karşı da tevbe eder. Bu malı fakir olan ana babasına yahut çocuklarına verse özürlü kabul edilir. Yine bu ki¬tapta şöyle yazılmıştır: Bir kimsenin değişik insanlara fazla para alıp, noksan mal vermek gibi borcu bulunsa, borcunu ödemek için alacaklıları araştırdıktan sonra bulamayıp bu değerde bir elbiseyi fakirlere sadaka verse bu borç onun uhdesinden çıkar. Bundan an¬laşılıyor ki, borcunun cinsinden sadaka vermek şart değildir, değerince başka bir varlık vermek yeterlidir.
Kâdıhan fetvasında şöyle yazılmıştır: Bir kimsenin hasmına bor¬cu bulunsa ve alacaklı kişi ölse, mirasçısı da bulunmasa hak sahi¬binin hakkı yerine borcu cinsinden bir malı fakirlere dağıtır ki bu hak Allah'a emanet edilmiş olur. Kıyamet gününde Allah Teâlâ bu hakkı alacaklıya ulaştırır.
Bir müslüman bir zimmîden gasb yolu ile mal alsa, yahut çalsa Kıyamet gününde o müslüman bu zimmînin hakkından ötürü azab edilir. Çünkü zimmî'nin affetmesi ümid edilmez. Zimmînin hasımlı¬ğı müslümanınkinden daha şiddetlidir.
Sonra borçlunun alacaklıya: “Senin bende alacağın vardır onu helâl et” gibi belirsiz bir sözü mü söylemesi, yoksa borcunun mik¬tarını belli ederek mi helâllik istemesi gerekir? Bu konuda “En Ne¬vazil” adlı kitapta şöyle yazılmıştır: “Bir kimsenin başka birinden alacağı olsa ve alacağının miktarının tamamım bilmese ve borçlu kişi “beni ibra et” dese, alacaklı da: “ibra ettim” dese Nusayr rahimehullah'a göre, borçlu, ancak alacaklının bildiği kadarından ibra edilmiş olur. Muhammed b. Seleme ise, “Bütün borcundan kurtulur” diyor. Eb'ul-Leys essemerkandî ise, dünya mahkemesine göre Mu¬hammed b. Seleme'nin dediği doğrudur. Âhiret hükmüne göre ise Nusayr'ın dediği doğrudur, diyor.
“El-Kinye” adlı kitapta şöyle deniliyor: Bir kimsenin üzerinde başkasının hakları bulunsa ve hak sahipleri ile helâllaşsa, fakat hakların tafsilâtına girmese, bu şekilde hak sahibi hakkını helâl etse, borcunun tafsilâtına girdiği takdirde hakkını helâl edeceğini bilirse mazur tutulabilir. Eğer helâl etmeyeceği kanaatında ise mazur de¬ğildir. Bazıları da bunun güzel olduğunu söylemiştir.”
“el-Hülâsa” adlı kitapta şöyle deniliyor: “Bir kimse başka biri¬ne, bende olan bütün haklarını helâl et, dese o da helâl etse ve onu borçtan kurtarsa, eğer hak sahibi bu sözü söyleyen kimsede hakkı bulunduğunu biliyor idiyse İcma ile hüküm vermek bakımından o kişi borcundan beridir. Fakat dinî bakımdan İmam Muhammed'e göre borçtan beri olmaz. Ebû Yusuf'a göre ise borçtan kurtulur. Fet¬va da Ebû Yusuf'un sözü üzerinedir.” Ebû Yusuf'un bu fetvası Eb'ul Leys'in tercih ettiği görüşe aykırıdır. Eb'ul-Leys'in sözü takvaya mebni olsa gerek. Fakat, gıybet ve iftira gibi şerefle ve namusla il¬gili konularda olursa, tevbesinin kabul olması için bu haklar, o tak¬dirde hem Allah hakkına riâyet etmesi hem de söylediği sözü haber vererek sahibinden helâllik istemesi gerekir. Eğer bu şekilde helâllik almak mümkün olmazsa, bulduğu zaman hak sahipleri ile helâllaşmayı niyet etsin. Hak sahipleri yani dedikodu edilen kişiler iftira edilenler, haklarını helâl ederlerse hakları düşer. Eğer bun¬ların hepsini yapmaktan da aciz kalırsa, meselâ; hak sahibi ölmüş, yahut kaybolmuşsa o zaman Allah'a karşı istiğfar etmek lâzımdır. Allah'ın fazlı ve kereminden umulan kendi ihsan hazinesinden hak sahiplerini razı kılması umulur. Çünkü Allah ziyade kerem, rahmet ve merhamet sahibidir.”
Ravdat'ül-Ulemâ adlı kitapta da şöyle deniliyor: “Zina eden tevbe edince Allah Teâlâ onun tevbesini kabul eder. Fakat gıybet eden kişi tevbe edince dedikodusunu yaptığı kişiyi razı etmedikçe Allah onun tevbesini kabul etmez.” Ben derim ki: Bu görüş, “Zina dedikodudan daha kötüdür.” şeklinde rivayet edilen hadisin mânası olsa gerektir.
Fakih Eb'ul-Leys es-Semerkandî bu konuda şöyle diyor: “İlim adamları hasımları ile helallaşmadan dedikoducuların tevbesinin ca¬iz olup olmadığı hakkında ihtilâfa düşmüşlerdir. Bir kısmı caizdir, demiştir. Bir kısmı da caiz değildir, demiştir. Bize göre, bu mesele iki şekildedir: Biri eğer dedikodu ile ilgili söz, dedikodusunu yaptığı ki¬şinin kulağına gitmişse, onun tevbesi, bu kişiden helâllik istemektir. Eğer bu söz kulağına gitmemişse Allah'tan mağfiret dilesin ve için¬den bir daha böyle bir söz sarf etmemeyi niyet etsin.”

Dedikodu Ve İftiranın Tevbesi :

“Bavdat'ül-Ulemâ” adlı kitapta şöyle denilmiştir: “Ebû Muhammed'e sordum: “Dedikodu eden kişi, dedikodusu arkadaşının kulağı¬na gitmeden tevbe ederse tevbesi kabul edilir mi?” diye sordum. “Evet, o dedikodusu günah durumuna gelmeden tevbe etmiştir.” ce¬vabını yerdi. Yani bu dedikoduya henüz kul hakkı karışmamıştır. Zira dedikodu, dedikodu edilenin kulağına giderse ancak günah ol¬maya intikal eder. Ben yine sordum, dedim ki: “Eğer bu dedikodu tevbe ettikten sonra sahibinin kulağına giderse ne olur?» Bu soru¬ma karşılık: “Tevbesi batıl olmaz.” cevabını verdi. Belki Allah Teâlâ dedikodu yapanı tevbe ettiği için, dedikodu edileni de üzüldüğü için affeder. Çünkü Allah Teâlâ kerem sahibidir. Tevbeyi kabul et¬tikten sonra tekrar reddetmesi şanına yakışmaz. Belki ikisini de af¬feder.”
Burada işi Allah'ın keremine ve lütfuna bağışladığı aşikârdır. Çünkü o kişinin tevbesinin kabul edilmesinin, dedikodu edilen kişi¬nin bu sözü bilmemesi şartına bağlı olması ihtimali vardır.
Fakat bir kimse başkasına iftirada bulunsa ki iftira bir kim¬sede olmayan şeyi ona isnad etmektir bu iftira edenin üç yerde tevbe etmesi gerekir. Birincisi iftirada bulunduğu topluluk arasına gidip “Ben falancayı sizin yanınızda böyle böyle andım. Bilmiş olun ki ben bu sözde yalancıyım.” demesi lâzımdır. İkincisi, iftirada bulunduğu kişiye gidip onu bu konuda razı kılmak ve helallik almaktır. Üçüncüsü: Allah'ın hukukunda olduğu gibi adabına uygun şe¬kilde tevbe etmektir. İftiradan daha büyük bir günah yoktur.
Sonra dedikodusunu yaptığı bir kimseye “Seni dedikodu ettim. Hakkını helâl et.” demek yeterli midir? Yoksa dedikodunun konu¬sunu ona açıklamak zorunda mıdır? İbn'ül-Acemî “El-Mânsik” adlı kitabında, gıybet konusunda “Eğer bildirmesi fitneye sebep olacağı¬nı biliyorsa, dedikodunun konusunu sahibine bildirmez” diyor. Bize göre, meçhul haklardan ibra etmenin caiz olması da buna delil teş¬kil etmektedir. Ancak sonra dedikodu edilen kişinin, helâllik iste¬yen kişiyi ibra etmesi müstahaptır. Çünkü bu şekilde arkadaşını gü¬nahtan kurtarmış oluyor. Böylece kendisi de büyük bir mükâfatla kurtulmuş oluyor.
“El-Mültakıt” adlı kitapta şöyle deniliyor: “Bir kimsenin başka birinde alacağı bulunsa ve bu alacağını tahsil etmeğe gücü yetmese, bu borcu o kişinin boynunda bırakmaktansa, onu ibra etmesi ve hakkını helâl etmesi onun için daha hayırlıdır.”
“EI-Kınye”de ise, iki hasmın, bir anlaşmazlık sebebiyle tokalaş¬ması helâllik talebidir, denilmektedir. Şerefül-Eimme'den rivayet edildiğine göre, iki kişi birbirine sövse helâllaşmaları vacip olur.
Bu fetvalar, halk arasında ilim adamları arasında meşhur ol¬duğu üzere; “dedikodu yaygındır, herkesin diğeri üzerinde hakkı vardır. Dolayısıyla birbirine karşı haklarını karşılıklı olarak yap¬tıkları dedikodu ile ödemiş olurlar.” düşüncesi kabul edilemez.
“El-Kınye”de kaydedildiğine göre, bir kimse diğer bir kimseye eziyet etse, sonra bu kişiye üst üste birkaç kere selâm verse ve bu kişi de selâmını alsa, güzel davransa; öyle ki kendisine hakkını he¬lâl ettiğini zannetse bu kişinin mazereti kabul değildir. Eziyet ettiği kişiden helâllik istemesi vaciptir.”
Şereful Eimme el-Mekki'den şöyle dediği rivayet edilmiştir. Ezi¬yet eden hemen o anda helâllik istemez. Çünkü o kişi gazabla dolu¬dur, beni affetmez, derse tehir ettiğinden ötürü mazereti kabul de¬ğildir.
El-Kirmanî, “el-Mensik” adlı kitabında bu konuda diyor ki; son¬ra sağlam bir şekilde eğer tevbe ederse, kesinlikle ve şeksiz, şüp¬hesiz olarak kabul edilir, reddedilmez. Çünkü Allah Teâlâ nassın hükmü ile bizlere vaatta bulunuyor:
“O Allah ki kullarından tevbeyi kabul eder ve kötülükleri af¬feder.” [558] buyuruyor. Hiç kimse için Tevbenin kabulü Allah'ın dilemesine bağlıdır demek doğru olmaz. Zira bu, halis bir cahilliktir. Bunu söyleyenin kâfir olmasından korkulur. Çünkü bu tevbelerin şüphesiz ve kesinlikle kabulü konusunda Allah'ın kesin bir vaadidir. Tevbe eden kişi eğer doğru ise tevbesînin kabul edilmesi konusun¬da şüpheye düşünce, o tevbe ve bu inançla ilk günahından daha bü¬yük bir günaha girmiş olur. Bundan ve helake götüren bütün dü¬şünce ve davranışlardan Allah'a sığınırız.”
İmam Gazali'nin sözü bu konuya açıklık getirmektedir: “Tevbe şartlarını topladığı zaman mutlaka makbuldür. Tövbekar olan kişi yalnız, tevbesinin şartlarına uygun olup olmadığı konusunda şüphe¬ye düşer. Kabul edileceğini düşündüğü için bunu bildiği tasavvur edilse de haddizatında tevbenin mutlaka kabul edilme yolu olduğun¬da bizi şüpheye sevketmez.”
Biz ise şöyle deriz; Tevbenin tarifinde “Gücü yettiği zaman” söz¬leri şu sebebe dayanmaktadır: Bir kimse zina yapmaya gücü yet¬mediği ve kudretten kesildiği için bu işi terk ederse buna tevbe de¬nilmez. “El-Mevâkıf” adlı kitabtada böyle yazılmaktadır. Mevâkıf şârihi diyor ki; bu kaydın faydası şudur: Kötülüğü terk etmeye az¬metmek mutlak değildir ki kudreti kaybolan kimseden olması dü¬şünülsün... Belki bu azim, işi yapma kudretinin var olduğunu farz etmekle kayıtlıdır. Bu sebeple o azim bu kudrete sahip olmayandan vaki olacağı da düşünülebilir.
Bu takdirde bu kudrete kesinlikle yok denilemez. Bu konudaki araştırmanın neticesi Âmidi'nin sözüdür. Biz, gelecekte işi yapmaya ehil olduğu zaman gücü yeterse, kaydını şu sakıncaya göre koyduk; bir kimse zina etse sonradan zina etme kudretinden kesilse, yahut ölüme yaklaşsa gelecekte işi terk etmeye azmetmesi tasavvur edile¬mez. Bununla beraber yaptığına pişman olursa selefin ittifakı ile tevbesi kabuldür.
Ebû Haşim'in ise bu konuda «bir kimse zina ve diğer kötülük¬leri yapma kudretinden kesildiği zaman, âciz olduğu için tevbesi ka¬bul ve sahih olmaz» sözü batıldır. Çünkü ölüm korkusu getiren bir hastalığa yakalanmış kişi, gelecekte bu işi yapmaktan aciz olduğu¬nu kesin olarak bilse de ittifakla yapacağı tevbe sahihtir.

Bütün Günahlardan Tevbe Etmek.

Sonra bil ki bütün gruplarca müslüman olmak isteyen kişinin küçük büyük bütün günahlardan tevbe etmesi gereklidir. Bu günah¬lar ister zahire talluk eden işler olsun, ister iç yapı ile ilgili batını ah¬lâkla ilgili olsun arada bir fark yoktur. Sonra kendini sözlerinde, iş¬lerinde ve davranışlarında Allah korkusu ile dinden çıkacak husus¬lardan koruması gerekir. Çünkü dinden çıkmayı gerektiren söz, iş ve davranışlar, yapılan amelleri iptal eder; gelecekteki sonunun kö¬tü bir durumda neticelenmesine sebep olur. Eğer Allah takdir etmiş de kendisinden dinden çıkmayı gerektirecek şeyler çıkarsa bunlar¬dan derhal tevbe eder ve Kelime-i şehâdeti yeniler ki saadet kendi¬sine dönsün. “Hülâsa” adlı kitapta kaydedildiğine göre can çekişme halindeki iman kabul değildir, fakat tercih edilen görüşe göre bu du¬rumda tevbe kabuldür.”
Bu rivayetin akla aykırı olduğu açıktır. Çünkü Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in şöyle dediği rivayet edilmiştir:
“Şüphesiz Allah, can çekişme durumuna gelmedikçe kulun tevbesini kabul eder.” [559]
Belki Allah Teâlâ'nın:
“O kimseler ki, kötülüklerde ısrar ederken onlardan birine ölüm geldiği ve hayattan ümidini kestiği zaman, ben şimdi tevbe ettim, der. O kimseler için tevbe kabul değildir. Kâfir olarak ölenlere tevbe yoktur.” [560]
âyetinde açıkça beyan edilmiştir. Bu sebeple herkesin inanılması gerekli hususları bildiğinden daha kuvvetli bir şekilde küfrü gerek¬tiren hususları bilmesi gerekir. Zira inançla ilgili hususlarda sadece icmali iman etse yeterlidir. Fakat küfrü gerektiren birinci kısım bil¬giler böyle değildir. Özellikle bizim Mezhebin imamı Ebû Hanife'ye göre bu konuda tafsilâtlı bilgi bulunması gerekir. Bu sebeple: Maksadın hasıl olması bakımından İslâm'a girmek kolaydır. Fakat İslâm'ın hükümleri üzerinde devam ve sebat etmek güçtür.” denilmiş¬tir. Allah Teâlâ'nın:
“Gerçekten rabbimiz Allah'tır, deyip de sonra imanda sebat gös¬terenler, onların üzerine: korkmayın, üzülmeyin. Vaad olunduğunuz Cennetle neşelenin, diye melekler inecektir.” [561]

İstikamet Kerametten Üstündür.

Allah yolunda istikametin, bin türlü kerametten daha hayırlı ol¬duğu söylenmiştir. Yine bu konuda bir latife nakledilir: “Bâyezîd'in komşularından birine: Müslüman olsana? denildi. Buna karşılık şöyle cevap verdi: Eğer müslümanlık Ebâ Yezîd'in müslümanlığı gibi ise bunun altından kalkamam. Eğer müslümanlık sizin müslümanlığınız gibi ise sizin durumunuz benim hiç hoşuma gitmiyor.”
“Umdet'ün-Nesefi”de, kötülüğün helâl olduğunu kabul etmek küfürdür, denilmektedir. Umde'nin sarihi Konevî diyor ki: Umde'nin sahibi bu sözünden kesin nasla yasaklanmış bir kötülüğü kasdetmiş olsa gerektir. Çünkü böyle bir hükmün helâl olduğunu kabul et¬mek Kitabın hükmüne aykırıdır. Fakat haber-i vahid gibi zannî de¬lil ile sabit olan bir kötülüğe gelince bunun hükmünü helâl kabul eden kimse kâfir olmaz. Ancak fasık olur. Bu haberi tevil ederse fasık da olmaz.” diyor.

Kıble Ehlinin Tekfiri Caiz Değildir.

Kadı Azudüddin “el-Mevâkıf” adlı kitabında diyor ki; Allah'ı in¬kâr etmedikçe, yahut Allah'a eş koşmadıkça, yahut peygamberlik müessesesini, yahut bize kadar gelişi zaruri bilgi ile sabit bir hük¬mü, yahut haram olan şeyleri helâl kabul etmek gibi üzerinde ittifak edilmiş bulunan bir meseleyi inkâr etmedikçe kıble ehlinden hiç bir kimseye kâfir denilemez. Kâfir diyen fasıktır, kâfir değildir.”
İlim adamlarının “Kıble ehlinden hiç bir kimseye kâfir demeyi caiz görmeyiz” sözlerinden maksat, yalnız, kıbleye yönelmek değil¬dir, sözleri yeterli değildir. Zira Rafızîîerin Gulât taifesi Cebrail aleyhisselâm'ın vahyi indirmede yanlışlık yaptığını, esasen Allah Teâlâ'nın Cebrail'i Hz. Ali'ye gönderdiğini, fakat yanlışlıkla vahyi Hz. Peygamber'e getirdiğini iddia ediyorlar. Halbuki bunlar kıble ehli değildir. Bu Galiye taifesinden bir kısmı, Hz. Ali'nin ilâh olduğunu iddia edecek kadar da ileri gitmişlerdir. Bunlar kıbleye karşı namaz kılsalar da kâfirdirler. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in :
“Kim bizim kıldığımız namazı kılarsa, bizim kıblemize yönelir¬se, kestiğimizi yerse işte Allah ve Rasûlünün zimmetinde bulunan müslüman budur. Allah'ın zimmetini bozmayın.” [562]
sözuiiuen kasdedilen mânâ da budur

Kendi İsteği İle Küfür Kelimesini Söylemek Küfürdür.

Konevî demiştir ki: Bir kimse kendi isteği ile inanmadığı halde küfür kelimesini söylerse kâfir olur. Çünkü hükmüne razı olmasa da o, bu kelimeyi söylemeye razı olmuştur. Bu sebeple ona kâfir de¬nilir. Bilmemek sebebiyle mazur tutulamaz. İlim adamlarının çoğun¬luğuna göre bu hüküm böyledir. Bazı âlimlerse başka türlü düşün¬müşler, bu görüşü kabul etmemişlerdir.

Hz. Ebu Bekir'in Hilafetini Ve Sahabiliğini İnkâr.

Yine Konevî diyor ki: bir kimse Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ömer'in halifeliklerini inkâr etse kâfir olur. Ben derim ki, bunun sebebi hilâ¬fetin icma ile sabit bulunması olsa gerektir. Yahut Hz. Ebû Bekir'in halifeliği Hz. Peygamber'in işareti ile sabittir. Hz. Ömer'inki ise Hz. Sıddîk'in nasb etmeye işareti ile sabit olmuştur. Hz. Osman ile Hz. Ali'nin halifelikleri böyle değildir. Bunların halifeliğinde icma yoktur, Hz. Ebû Bekir'in sahabeliğini inkâr eden, Kur'an nassını inkâr etmiş olacağı için kâfir olur. Çünkü Allah Teâlâ onun hakkında şöyle buyu¬ruyor :
“Hz. Peygamber ile Hz. Ebû Bekir mağarada iken Hz. Peygam¬ber arkadaşına, üzülme. Allah bizimle beraberdir, diyordu.” [563]
Müfessirler bu âyette Hz. Peygamber'in arkadaşından kasdedilenin Hz. Ebû Bekir olduğunda ittifak etmişlerdir:
“Tatarhaniye” adlı fetva kitabında şöyle deniliyor “Bir kimseye bunu Allah için yap, denilse ve “yapmam” dese kâfir olur. Bu fet¬vadan anlaşıldığına göre bir kimseyi yemininde doğru çıkarmaya çalışmak müstahaptır. Böyle söyleyen kimsenin kâfir olmaması ge¬rekir. Evet, eğer bu kimse: “Ben o işi Allah rızası için yapmam, baş¬ka biri için yaparım” tarzında açıklama yaparsa o zaman kâfir olur. Sonra bilmiş ol ki, tekfir konusu çok karışık ve fitneye sebep olan, üzerinde çok ihtilâf edilen bir konudur. Âlimlerden bir kısmı, kıble ehlinden hiç kimseyi tekfir etmeyiz deyip bu işi umumî mâna¬da nefy ediyorlar. Halbuki bunlar biliyorlar ki, kıble ehli içinde Yahudî ve Hristiyanlardan daha kâfir olan münafıklar vardır, ki bun¬lardan bir kısmı imkân buldukça küfrünü ortaya koyarlar.

Dinden Dönmenin Hükmü.

Kesin ve mütevater delillerle farz oluşu ve haram oluşu sabit ol¬muş hükümleri inkâr eden kimse önce tevbeye davet edilir. Eğer tevbe ederse ne güzel. Tevbe etmezse kâfir ve mürted olarak öldü¬rülür. Münafıklık ve dinden dönmeye sebep olan durumlar bidatler¬dir, kötülüklerdir. Nitekim Hallal'ın “es Sünne” adlı kitabında Muhammed b. Şîrin'e isnad ederek şöyle dediğini nakletmiştır: “En çok mürted olanlar, havaî insanlardır.” İbn-i Şîrin aşağıdaki âyetin on¬lar hakkında indiğine inanırdı:
“Âyetlerimiz hakkında alay yollu söz edenleri gördüğünüz za¬man, kendilerinden yüz çevir, yanlarına oturma; tâ ki Kur'an'dan başka bir söze dalalar.” [564]
“Bu sebepten müctehidlerden çoğu bir günahtan dolayı hiç kim¬seyi tekfir etmeyiz.” sözünü söylemekten çekinmişlerdir. Belki şöyle denilebilir: “Haricîlerin yaptığı gibi biz onları her günah sebebiyle tekfir etmeyiz. Bir şeyi umumî olarak nefy etmekle umumîliğini nefy etmek arasında fark vardır. Esasen, her günah sebebiyle insanı tek¬fir eden haricîlerin sözlerini bozacak şekilde umumiliği nefy etmek erekir.”
Kelâm, fıkıh ve hadis âlimlerinden bir grup amel babında bu özü söylemezler. Ancak sahibi tevil de etse bunu bidata dayalı inançlarında söylüyorlar ve bu sözü söyleyen herkesin kâfir olduğu ile hükmediyorlar ve hata eden müctehid ile; diğerleri arasında bir ayırım yapmıyorlar, ve her bidatçının kâfir olduğunu söylüyorlar. Bu söz, Mutezile ile Haricîlerin mezhebine yakındır.

Bîdatçılar Birbirine Kâfir, Derler.

Bidatçıların kusurlarından biri birbirlerine kâfir demeleridir. Ehl-i Sünnet vel-Cemaat'ın güzel taraflarından biri ise, hata edince birbirine kâfir demiyorlar. Evet, her kim, Allah yaratıkları yaratma¬dan önce bilmiyordu, derse o kimse kâfirdir. Yine Allah Teâlâ'nın cisim olduğunu, mekânı bulunduğunu, Allah Teâlâ üzerine zaman geçtiğini söyleyen kimse de kâfirdir. Böyle bir kimse için iman ha¬kikati sabit olmamıştır. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in:
“Müslümana sövmek fasıklıktır, onu öldürmekse küfürdür.” [565]
sözleri Buharı ve Müslim'in rivayet ettiği gibi helâl olduğunu kabul etmek manasına hamledilmiştir. Yahut müslüman olduğu için öldür¬mek mânasına gelmektedir. Buhari ve Müslim'de yine zikredildiği üzere Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'in:
“Bir müslüman kardeşine: ey kâfir, dediği zaman bu söz ikisin¬den birine döner.” [566]hadisi, kâfir olduğuna inanırsa, mânasına ham¬ledilmiştir.
Bil ki Kudame b. Abdillah, şarap yasaklandıktan sonra şarap iç¬mişti. Kudame ve onunla birlikte bir grup Allah Teâlâ'nın:
“İman edip iyi amel işleyenler üzerine, bundan böyle sakındık¬ları, güzel işlere devam ettikleri, sonra iman ve takvalarında kökleştikleri, daha sonra bu takva ile beraber güzel işlerle meşgul ol¬dukları takdirde, önceden tattıkları yiyecek ve içeceklerde bir günah yoktur.” [567] âyetini tevil ederek kendisi ve kendisine uyan bir grup şarap içmişlerdir. Bu hal, Hz. Ömer'e intikal edince Ali b. Ebî Tâlib ve diğer Sahabilerle birlikte, eğer onlar günahkâr olduklarını itiraf ederlerse had cezası ile cezalandırılmaları, helâl olduğunda ıs¬rar ederlerse öldürülmeleri gerektiği üzerinde ittifak etmişlerdir. Hz. Ömer Kuddame'ye şöyle demiştir. Hata ettin. Senin gideceğin yer çu¬kurdur. Eğer sen Allah'tan korkup ona inansaydın ve iyi amel yap¬saydın içki içmezdin.”
Bu âyetin esas iniş sebebi şudur: Allah Teâlâ şarabı haram kıIınca ve bu haram kılma işi Uhud savaşından sonra vaki olunca sa¬habeden bir kısmı: Şarap yasak olmadan evvel şarap içtiği halde ölenlerin durumu ne olacak? Uhud savaşında, karınlarında içki ol¬duğu halde şehid olan arkadaşlarımızın durumu ne olacak?” dedi¬ler. Bunun üzerine Allah Teâlâ yukarıda zikredilen âyeti indirerek orada şarap içmek haram kılınmadan evvel içip de ölenler için bir mahzur bulunmadığını açıkladı.
Kuddâme'ye uyarak bu âyeti de delil kabul ederek o şarap içenler sonradan pişman olup hata ettiklerini anladılar ve tevbe etmekten de ümidlerini kestiler. Bunun üzerine Hz. Ömer, Kuddâme'ye şu ayetle başlayan bir mektup yazdı:
“Hâmîm. Bu kitap aziz. Alîm olan Allah tarafından indirilmiş¬tir. O, günah bağışlayan, tevbe kabul eden, azabı şiddetli olan ihsan sahibi Allah tarafındandır ki, O'ndan başka hiç bir ilâh yoktur.” [568]
Bilmiyorum, senin iki günahından hangisi daha büyüktür? Ha¬ram olan bir işi helâl kabul etmen mi, yoksa Allah'ın rahmetinden ümidini kesmen mi? (Sahabenin ittifak ettiği bu husus, bütün İslam âlimleri arasında da ittifak edilen bir husustur.)
Rivayet edildiğine göre, İbrahim b. Edhem Arefeden bir gün ev¬vel Terviye günü Basra'da görülmüş. Aynı günde yine Mekke'de baş¬kaları tarafından görülmüş. İbn-i Mukatil diyor ki: Bunun caiz ol¬duğuna kim inanırsa tekfir edilir. Çünkü bu mucizedir, keramet de¬ğildir.” Bana göre ise böyle bir kimse kâfir değil, cahildir.”
Ben derim ki: (Aliyyül-kârî); böyle bir kimsenin tekfir de teçhil de edilmemesi gerekir. Çünkü bu mucize değil, keramettir. Zira mu¬cizelerde muarız bir kişinin mücadelesi ve karşı gelmesi gerekir. Bu¬rada ise böyle bir durum yoktur. Dolayısiyle mucize de değildir. Ehl-i Sünnet vel-Cemaat'a göre keramet caizdir. Ben derim ki muaraza peygamberlik iddiasının bir parçasıdır. Peygamberimizden sonra böyle bir iddia ittifakla küfürdür Hz. Peygambere uyan müminler¬den harikaların ortaya çıkması ise ihtilafsız keramettir.
Sonra bil ki, bir kimse itikat etmese de mânasını bilerek küfür kelimesini konuşursa, fakat bu kelime kendisinden zorlama olmak¬sızın isteği dahilinde çıkarsa bazılarınca tercih edilen görüşe göre, küfrüne hükmedilir. Çünkü iman tasdik ve ikrarın tamamına de¬nir. Küfür kelimesini söylediği için inkâr sebebiyle ikrar da değiş¬miş olur. Fakat bir kelimeyi konuşup bu kelimenin küfrü gerektir¬diğini bilmezse, Kadıhan fetvasında bu meselede tercihsiz ihtilâf zik¬redilmiştir. Şöyle denilmiştir: Bir görüşe göre, bu sözü söyleyen bil¬meme özrü sebebiyle kâfir olmaz. Başka bir görüşe göre ise bilmese de bu söz ile kâfir olur. Ben derim ki en doğrusu birinci görüştür. Ancak bu mesele bilinmesi zarurî olan dini bir mesele ise o zaman bilmemek sebebiyle özürlü kabul edilmez, tekfir edilir.

Mürted Kişiye İslâm'ın Arzedilmesi.

Sonra bil ki dinden dönen kişiye islâm vücub mecburiyet yolu ile değil de nedib yolu ile (bir zorlama olmaksızın) arz edilir. Çünkü islâm daveti kendisine daha önce ulaşmıştır. Bu görüş İmam Mâlik, İmam Şafiî ve İmam Ahmed'in tercih ettikleri görüştür. Mürted ki¬şiye İslâm arz edilerek şüphesi giderilmeye çalışılır. Eğer bir müh¬let talebinde bulunursa üç gün hapsedilmek suretiyle kendisine mühlet verilir. Bu müddet zarfında yeniden imana gelirse gelir. Gel¬mezse öldürülür.
“En-Nevâdir” adlı kitapta Ebû Hanîfe ve Ebû Yusuf'tan rivayet edildiğine göre mürted kişiye davet ve açıklama yapıldıktan sonra ister mühlet talebinde bulunsun, ister bulunmasın, üç gün mühlet verilir. İmam Şafii'nin iki sözünden en doğru olana göre o anda tevbe ederse eder, etmezse öldürülür. İbn-i Münzir'in tercih ettiği gö¬rüş de budur. Sevri rahimehullah buyuruyor ki; dönmesi umulduğu müddet tevbeye çağrılır. “el-Mebsut”'da kaydedildiğine göre, bir kimse ikinci ve üçüncü kere dinden dönse yine tevbeye çağrılır. İlim adamlarının çoğunluğunun görüşü budur. İmam Mâlik, İmam Ahmed rahimehullah diyorlar ki; dinden dönme olayı kendisinden bir kaç kere tekerrür eden kimse tevbeye davet edilmez.
Bizim mezhebimizde zındık hakkında iki türlü rivayet vardır: Bir rivayete göre zındığın tevbesi kabul edilmez. İmam Mâlik bu gö¬rüştedir. Bir rivayete göre ise kabul edilir. Bu da Şafii'nin görüşü¬dür, İmam Ebü Yusuf'tan rivayet edildiğine göre bir kimse birkaç kere dinden dönse kendisine İslâm arzedilmeksizin öldürülür. Çün¬kü bu kimse din ile alay etmiştir.
Sonra bil ki, Hanefî âlimlerinden meşhur Şeyh Allâme Bedr er-Reşid, küfrü gerektiren sözleri işaretleri ile birlikte toplamıştır. Bu¬rada onun rumuzlarını açıklayacağım: “Hâvî'l-Fetâvâ”'da şöyle deni¬liyor: “Kalbi imanla tatmin olduğu halde bir kimse dili ile Allah'ı inkâr ederse, yahut küfrü gerektirecek bir söz söylese, Allah katında bu kişi mümin değildir, kâfirdir.” Bu husus Allah Teâlâ'nın:
“Kalbi iman ile tatmin edilmiş olduğu halde zorlananlar dışında kim Allah'a küfrederse, onlar için şiddetli bir azab vardır. Ancak küfre bağrını açanlar üzerine Allah'tan gazab kendilerine çok büyük bir azab vardır. [569]

Küfrü Gerektiren Düşünceyi Akla Getirmek.

“Hulâsat'ül-Fetâvâ”da şöyle denilmektedir; Bir kimsenin hatırı¬na küfrü gerektirecek bir düşünce gelse, konuştuğu takdirde kâfir olmayı gerektirecek bu sözü konuşmazsa bu halis bir imandır.”
Bu manada bir nadis de gelmiştir: Peygamber aleyhisselâm şöy¬le buyurmuştur:
“Şeytanın saptırma işini vesveseye çeviren Allah'a hamd olsun.”
“Hulâsat'ül-Fetâvâ”da yine şöyle yazılmaktadır: “Yüz sene son¬ra kâfir olmaya niyetlenen kimse şimdiki durumda da kâfirdir.”
Yine aynı kitabta kaydedildiğine göre, küfür kelimesini konuşan kimsenin bu sözüne razı olarak gülen kimse kâfirdir. “Bunun ma¬nası şudur: Bu sözü söyleyenin durumuna razı olmamakla beraber sadece sözünden hoşlandığı için, tuhafına gittiği için gülerse kâfir olmaz. Esas meselenin ağırlık noktası rızadır. Bu meseleyi gülmek ifadesi ile kaydetmesinin sebebi ise, gülmenin ekseriya razı olarak vukubulmasına binaendir. Bu sebeple “Mecmaul-Fetâvâ”da bu me¬seleyi mutlak olarak zikrederek şöyle deniliyor: “Kim bir küfür kelimesini konuşup bu söz sebebiyle başkası gülerse bu kimse kâfir olur. Vaaz veren bir âlim vaazı icabı küfür kelimesini söyler de ce¬maat bunu kabul ederse hepsi kâfir olurlar. Yani bir vaiz, bir mü¬derris, yahut bir yazar bu kelimeyi söyler de okuyan ve dinleyenler de kabul ederse ve edindikleri bu bilgiye inanırlarsa kâfir olurlar. Kendileri için bir mazeret yoktur.

Hadisleri İnkâr Etmek.

“EI-Muhit” adlı kitapta yazıldığına göre, Şeriatta mütevater hadisleri inkâr eden kişi kâfirdir. Meselâ; ipek giyinmenin erkeklere haram olması gibi. Yine bir kimse vitir namazının esasını inkâr ederse, yahut kuşluk namazının esasını inkâr ederse yine kâfir olur. Burada Şeriat kaydını koymasının sebebi, şeriatla ilgili olmayan te¬vatür derecesindeki haberleri inkâr edenin kâfir olmayacağına bina¬endir. Mesela; Hâtem-i Tâî'nin cömertliği ve Hz. Ali'nin kuvvetliliği gibi.
Burada tevatürden maksat, lâfzı olan tevatür olmayıp mânevi tevatürdür. Çünkü ipek giymenin haram oluşu, ile kuşluk namazı ve vitir namazları İstılahı mânadaki tevatür ile sabit olmamıştır. Hz. Peygamber'den rivayet edilen haberler üç türlüdür. Birincisi müte¬vater haberdir. Mütevater haber, yalan üzerinde ittifak etmeleri düşünülemiyen bir topluluğun kendileri gibi bir topluluktan rivayet et¬tikleri haberdir. Bu haberi inkâr eden kâfirdir. İkincisi meşhur ha¬berdir. Meşhur haber, önce güvenilir bir kişinin bir kişiden; sonra bir topluluğun bir topluluktan rivayet ettiği hadistir. İsa b. Eban dışında bütün âlimlere göre, böyle bir haberi inkâr eden de kâfirdir. İsa'ya göre meşhur hadisi inkâr eden kimse sapıktır, kâfir değildir. Doğrusu da budur. Üçüncüsü tek kişinin haberidir. Bu haber de; tek kişinin sonuna kadar tek kişiden rivayet ettiği haberdir. Bu haberi inkâr eden kişi kâfir olmaz. Ancak eğer sahih, yahut hasen ise böyle bir hadisi kabul etmediği için günahkâr olur.
“El-Hulâsa” adlı kitapta şöyle deniliyor: Bir kimse bir hadisi reddederse, ilim adamlarından bir kısmı bu kimsenin kâfir olacağı¬na hükmetmişlerdir. Sonradan gelen âlimler ise eğer bu haber mü¬tevater derecesinde ise inkâr edicisinin kâfir olacağını söylemişler¬dir. Ben de derim ki doğrusu budur. Ancak bir kimse tek yolla ge¬len bir haberi hakaret ve alay yollu inkâr ederek reddederse o tak¬dirde kâfir olur.
Fetâvâ-i Zahîriyye'de de şöyle deniliyor; “Bir kimse Hz. peygamber'in “Kabrim ile minberimin arası Cennet bahçelerinden bir bahçedir.” hadisini rivayet eder de diğeri (ben kabir ile minberi görüyorum, orada bir şey yoktur) derse kâfir olur. Çünkü bu söz alay manasına gelmekte ve inkâr mânasını ifade etmektedir. Böyle bir kişi gözle görünenler dışındaki gaybî şeylere inanan kimse değildir.

Zorla Hz. Peygamber'e Söğmek.

“el-Muhît” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kimse Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem'e söğmeğe zorlanırsa; eğer kalbimden geçmediği halde ve razı olmadığım halde söğüyorum, derse kâfir ol¬maz. Bu kimse Allah'ı inkâr etmeğe zorlanan kimse gibidir. Dili ile inkâr edip kalbi imanla dolu olursa imanına zarar vermez. Yine kalbimden ismi Muhammed olan bir hıristiyanı geçirdim, der de söylerse yine kâfir olmaz. Yine bir kimse kalbinden başka bir Muhammed'i geçirmeden zorla Hz. Peygamber'e söğdürülse kâfir olmaz. Ancak bu zorlamanın mutlaka öldürmek, yahut sakatlanacak biçim¬de döğmek tehdidi ile olması ve zorlayanın bu işi yapmaya gücü yetmesi, zorlanan mü'minin de bundan kurtulmaya ve karşı koy¬maya gücü yetmemesi şarttır.”
“EI-Hulâsa”da Ebû Yusuf'tan şu rivayet naklediliyor: İmam Ebû Yusuf’a halife Memun'un huzurunda: Hz.Peygamber kabak yemeğini severdi denildi. Bir kimse de ben sevmem dedi. Bunun üzerine Ebû Yusuf bir kılınç getirilmesini emretti. O adam: “Estağfirullah” bu söylediğim sözden ve küfrü gerektiren bütün söz ve davranışlar¬dan Allah'ın mağfiretini isterim, dedikten sonra (Eşhedü en lâ ila¬he illellah ve eşhedü Enne Muhammeden Abdühû ve resîlühû) de¬di.” Bunun üzerine Ebû Yusuf onu bırakıp öldürmedi. Bu vakanın tevili şöyledir. O adam bu sözü hakaret ve alay tarzında söylemişti. Yani zorlama tabiî olarak isteyerek yapılan işlere dahil değildir.
Yine “El-Ecnâs” adlı kitapta kaydedildiğine göre Ebû Hanîfe'nîn şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Peygamberlerle meleklerden başka¬sı için salâvat getirilmez. Bunlardan başkasına, salavat getiren Rafizî dediğimiz Şia'nın Galiye taifesindendir. Yani Kızılbaştır.” Bunun mânası şudur. Selâmın hükmü böyle değildir. Bunun sebebi ise se¬lâm müslümanların birbirine duasıdır. Bir müslümana “Esselâmu aleyküm” demekle “Aleyhisselâm” demek arasında bir fark yoktur. Yalnız, Alî aleyhisselâm demek bidat ehlinin alâmetidir. Bunu söy¬lemek güzel değildir.

Kıraat Ve Namazla İlgili Küfür Sözleri.

“Fetâvâ-i Zahîriyye”de şöyle yazılmıştır: Kur'an yazıldığı zaman cisimdir, okunduğu zaman arazdır, diyen kimsenin kâfir olduğu ile hükmetmek vacibtir. Bu bahis üzerinde biraz durmak gerekir. Kur'an'ın yaratılmış olup olmadığı konusunda bunun bahsi geçmiştir.
“El-Hulâsa”'da şöyle bir kayıt vardır: Bir kimse tef çalarak ya¬hut kılınç oynayarak Kur'an okursa kâfir olur. Ben de derim ki, Al¬lah'ı tef çalarak zikretmek de buna yakındır. Hz, Peygamber'e bu şekilde na't okumak da aynıdır, Zikr yaparken el çırpmak da böyledir.
Yine bir kimse Allah'ın kitaplarından herhangi birine inanmaz, yahut Allah'ın vaadlerinden birine, yahut cezalarla ilgili ayetlerden birine iman etmez, yahut Kur'an âyetlerinden herhangi birini ya¬lanlarsa, bu kişinin durumu açıktır. Kâfir olduğu noktasında bir ih¬tilâf bahis konusu değildir.”
“Cevahir'ul-Fıkh” adh kitapta şöyle deniliyor: Can çekişine za¬manında bir kimse kabirde, Kıyamette Sıratta, Cennet ve Cehennem'deki korkuları inkâr ederse yine kâfir olur.” Burada Cennette¬ki korkudan maksat oraya girinceye kadar geçirilen korkular de¬mektir. Ancak Mutezile Kabir azabına Mizana, Sıratın varlığına hükmetmemişlerdir. Sağlam olan görüşe göre onları bu sebeple tekfir etmek caiz değildir.”
“Fevz'ün-Necât”'da şöyle deniliyor: “Bir kimse herhangi bir me¬sele için: “Anlamıyorum, Allah bunu neden Kur'an'da zikretmiştir?” derse kâfir olur. Yani bu söz eğer inkâr şeklinde ise kâfir olur. Eğer öğrenmek maksadına dayalı bir soru sorma tarzında ise o zaman bir mahzur yoktur.
“El-Muhît” adlı Kitapta kaydedildiğine göre İmam Âzam'a: nok¬talı “Dat” yerine noktalı “Zı” yahut “Ashab'un-Nâr” yerine “Ashab ul-Cenne” şeklinde okuyan kimsenin durumu sorulunca: “İmamlığı caiz olmaz, fakat bunu bile bile yaparsa o zaman kâfir olur.” buyur¬du.
“Tetiminet'ül-Fetâvâ”da şöyle deniliyor; “Bir kimse Kur'an'la, yahut mescidle, yahut şeriat nazarında saygı gösterilen kutsal yer¬lerle alay ederse kâfir olur. Yine bir kimse yemin ederken alay ede¬rek ve hakaret için Mushaf üzerine ayağını koyarsa, kâfir olur.”
“Cevâhirül-Fikh” adlı kitapta şöyle deniliyor: Bir kimseye; Kur'¬an okusana, yahut Kur'an'ı çok okusana, denilse ve bu kimse tevil et¬meksizin cevap olarak da: Kur'an okumaktan doydum, yahut onu okumayı çirkin görüyorum, derse, yahut Allah'ın kitabından herhan¬gi bir âyeti inkâr ederse, yahut Kur'an'la bulunan hususlardan her¬hangi birini eleştirirse, kötülerse, yahut Muâvizeteyn'in Kur'an'dan olduğunu inkâr ederse kâfir olur. Sonradan gelen âlimlerden bazıları demişlerdir ki, ister tevil etsin, ister etmesin, bu sözleri sarfeden kimse mutlaka kâfir olur. Ancak birinci görüş daha doğrudur. Fet¬va da bunun üzerinedir.
Yine bir kimse Kur'an'ın tamamını, yahut Kur'an sürelerinden herhangi bir süreyi, yahut Kur'an âyetlerinden herhangi bir âyeti inkâr ederse, hatta bir kelimeyi, yahut mütevater olan bir okuyuş tarzını inkâr ederse, yahut bir kelimenin ve âyetin Allah Kelâmından olmadığına inanırsa yine kâfir olur. Yani bu âyetin Kur'an'dan olu¬şu üzerinde ittifak olursa kafir olur. Meselâ; Nemi süresindeki bes¬mele âyetinde olduğu gibi. Bütün sürelerin evvelindeki besmelenin Kur'an'dan olduğunu inkâr etmek böyle değildir. Çünkü bunlar Malikîlere göre Kur'an'dan değildir. Şâfiîlerse bu görüşte değildir. Hanefîlerden araştırıcı âlimlere göre, besmele Kur'an'dan müstakil bir âyettir. Sûrelerin arasını ayırmak için indirilmiştir.

Kur'an Okumakla Alay Etmek.

Yine bir kimse Kur'an okunuşunu dinlese ve alay ederek din¬lediği bu ses için ,nağme sesidir, dese kâfir olur. Kâfir olmasının se¬bebi okuyuşun kendisi ile alay etmesidir. Fakat sesinin çirkinliği dolayısıyla okuyanla alay ederse o zaman kâfir olmaz.”
“Fetâvâ-i Zahîriyye”de şöyle deniliyor: “Eğlence tarzında bir kimse Kur'an'dan bir âyet okursa kâfir olur. Çünkü Allah Teâlâ bu konuda şöyle buyuruyor:
“Muhakkak Kur'an hak ile batılı ayırandır. O eğlence değildir.” [570]

Kur'an'ın Sözlerini Kendi Sözü İle Karıştırmak.

“Tetimmefül-Fetavâ”da şöyle yazılıdır: “Allah'ın kelâmını ken¬di sözü yerine kullanan meselâ; izdihamlı bir zamanda:
“Biz onları topladık” âyetini kendi sözli gibi söylese kâfir olur. Biz deriz ki, o insanları kendisi toplayıp bu izdihamı meydana getirdi¬ği zaman böyle bir söz söylerse ancak kâfir olması düşünülebilir. Böyle değilse o takdirde bir izdiham sebebiyle Allah Teâlâ'nın bu âyetini hatırlayarak zikretmesinde bir sakınca yoktur.
“Fevz’ün-Necât”da yine şöyle yazılmıştır: “Bir kimse diğerine:
“Onun evini “Vessemâi vettarik” gibi yap, derse kâfir olur Çünkü o Kur'an'Ia alay etmiş olur.” Ben derim ki: Yine evimi “Vessemâi vettarîk” gibi yaptım demek de böyledir.
“Cevâhir'ül-Fıkh” adlı kitapta yine şöyle deniliyor: “Bir kimse diğerini: evinin üstü yahut ağızı “Vessemâi vettarik” gibidir, derse şeklinde zikretmiştir. Ben derim ki bunu, önceki sözünü takviye ola¬rak zikretmiştir.
Yine aynı kitapta (Fevzünnecât)'da şöyle yazılmıştır: “Bir kim¬se diğerine: Çorbayı “Kul hüvellahu ehad” ile pişir, derse kâfir olur. Çünkü bu sözü söyleyen bununla alay etmeyi kasdetmiştir.”
“Zâhiriyye” fetvasında şöyle deniliyor: Bir kimse, ihlâs sûresi soyuldu, yahut ihlâs sûresini soydum derse; yahut Tenzil sûresini çok okuyan kimseye; Tenzil sûresinin cebini boşalttın, derse kâfir olur.” Ben derim ki; fetva sahibi burada Tenzil kelimesinden temsil manasını kasdetmiştir. Bu sebeple “EI Muhît” adlı kitapta: “Elem Neşrah leke”nin cebini boşalttım, dese kâfir olur.” denilmektedir. Çünkü bu sözden belâ ve genişlik zamanlarındaki Kur'an okumaya devam manasını değil, alay mânasını kasdetmiştir.
“Zahiriyye”de yine şöyle deniliyor: “Bir kimse, falanca İnnâ A'taynâ'dan daha kısadır, derse kâfir olur. Çünkü bu söz alay manasındadır. Yahut bir kimse bir hastanın yanında Yasin sûresini oku¬yan kimse için alay ederek: Yasin'i ölünün ağzına lokma yaptı der¬se kâfir olur.
Yine bir kimse insanları cemaatla namaza davet edip kendisi: Tek başıma kılacağım, çünkü Allah Teâlâ, (İnnessalâte tenhâ) bu¬yuruyor, derse kâfir olur. Bu söz de alay mânasındadır. Çünkü böy¬le bir sözü sarf eden kişi âyeti küçümseyerek “Tenhâ” kelimesini Türkçedeki tenhalık mânasına almıştır. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem: “Kur'an'ı kendi reyi ile tefsir eden kâfir olur.” bu¬yurmuştur. Bununla beraber yukarıdaki kişi kelime ve mânasını değiştirerek söylemektedir.
“El-Muhît”adlı kitapta şöyle deniliyor: Kur'an okurken şaşıran kimseye, alay maksadı ile “(Ölümün şiddetinden) Bacak bacağa dolanmıştır.” [571] âyetini okuyan, yahut bir kadehi doldurup getirdikten sonra: “Hem dolgun kadehler var.” [572]âyetini okuyan, yahut alay yollu : “Dağlar yürütülmüştür de serap olmuştur.” [573] âye¬tini okuyan, ölçme ve tartma yaparken: “Tarttıkları yahut ölç¬tükleri zaman eksik yaparlar.” âyetini alay maksadı ile okuyan kimse kâfirdir. Çünkü Kur'an'ı kerim ile alay etmek küfürdür.
Bir kimse bir yerin ahalisini toplayıp: “Biz onları topladık, hiç kimse bırakmadık.” âyetini okursa, yahut: “Biz onları toplamakla topladık” âyetini okursa, yahut “Onları bizim yanımızda topladık derse kâfir olur. Bu sonuncu söz ile kâfir olmasının sebebi açık de¬ğildir. Çünkü Kur'an'da böyle bir âyet mevcut değildir. Yalnız Kur'¬an'da bulunan bir kelimeyi sözleri arasında diğer sözlerle karışık olarak zikretmek İslâm âlimlerinin ittifakı ile küfür değildir. Bu¬nunla beraber yani kâfir olduğunu söyleyen, Kur'an'da böyle bir kelimenin bulunduğu hususunda hataya düşmüştür. Yine alay kasdi ile bir kimse “Vennaziâti nez'an, yahut Nüz'an” derse kâfir olur.

Kur'an'dan Ücret Alma İle İlgili Sözler.

“Tetimmet'ül-Fetâvâ”da şöyle deniliyor: “Bir kimse diğerine, mushafın ücretini al” dese kâfir olur. Bu sözün bir fıkıh âlimine, ya¬hut bir mushaf yazıcısına söylenme ihtimali vardır. Her iki takdirde de manası: Mushafın öğretme ücretini al, yahut yazma ücretini al demektir. Bu sözde bir sakınca yoktur. Sonradan gelen âlimlerin bü¬yük ekseriyeti Kur'an'ın ücret karşılığında öğretilmesini caiz gör¬müşlerdir. Bunun gibi Kur'an-ı Kerim'i yazmaktan dolayı ücret al¬manın caiz olduğunda ittifak etmişlerdir.
“Zahirîyye” fetvasında yine şöyle deniliyor: “İki kimse münaka¬şa etse bunlardan biri: “Lâ havle velâkuvvete illâ billah” dese, diğe¬ri de.” “Lâ havle benim için bir şey değildir” yahut “Lâ havle velâ kuvvete illâ billahi ne yapayım?” yahut: “Lahavle açlık gidermez, ekmek vermez.” derse, yahut “Lâ havle çanağa tirid getirmez” derse kâfir olur.
“El-Muhît” adlı kitapta yazıldığına göre, bu sözlerin hepsini tesbih ve tehlil için de söylese kâfir olur. Yine: Bir kimse Sübhanellah, dese diğeri de buna karşılık: Allah'ın ismini lekeledin, yahut: Kime sübhanellah? Yahut: Sübhanellah mı diyorsun? derse hepsin'e Allah'ın ismini hafife aldığı için kâfir olur. Bu soruları öğrenmek maksadı ile sorarsa şüphe yok ki kâfir olmaz. Küfrün sebebi, alay etmektir.

Haram İşlerken Bismillah Demek.

Yine bir kimse kumar oynarken “Bismillah” dese kâfir olur. “Bu fözü satranç oynarken de eğlencesine kâğıt oynarken de söylerse durum ve hüküm aynıdır. Yine remil atarken, fal taşlarını atarken bir kimse “Bismillah” derse, kâfir olur.
“Tetimme” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kimse şarap içme¬ğe başlarken, yahut zina ederken, yahut haram bir malı yerken bis¬millah derse kâfir olur. Bu haram maldan kasıt, üzerinde ittifak edi¬len halis muhlis haram olsa gerek.
Yine bir kimse haram yedikten sonra, “elhamdü lîllah” derse bu kimsenin hükmü hakkında âlimler ihtilâf etmişlerdir. Bir kısım âlim¬ler bu söz ile haram rızkı hatırlayarak söylerse, haramı nimet say¬dığı için kâfir olur. Fakat haram helâl hatıra getirmeden mutlak nimet ve rızık verdiği için Allah'a hamd ederse kâfir olmaz, demiş¬lerdir. Mûtezile'ye göre hüküm değişiktir. Zira onlara göre haram, rızık değildir. Bize göre nzık harama da, helâla da şamildir. En iyi¬sini Alah bilir. Yine bir kimse bir şeyi emretmek yerine bismilllah derse: meselâ; bir kimse kendisinden izin istemek için gireyim mi, yahut kalkayım mı, yahut çıkayım mı, yahut yürüyeyim mi? derse ve ona müsaade etmek manasında öteki de “Bismillah” derse kâfir olur. Çünkü Allah kelâmını önemsiz bir yerde kullanmış, dolayısıyla hakaret etmiş oldu. Bu müsaade etmenin izahıdır. Bir şeyi emretmek için “Bismillah” demeye gelince, bu zamanda meselâ; yemek yerken bile “başlayın” mânasında bismillah denilmesi çoğu kere âdet olmuştur. Bu sebeple böyle hareket edenlere kâfir demek zordur. Hem burada bir incelik vardır. Müslümanlar bu kelime ile teberrük ede¬rek emretme yerine büyük bir nezaket icabı, bismillah diyorlar. Ya¬ni “Allah'ın adıyla ye” demektir. Yahut Allah'ın adıyla gir, işe başla demektir. Çünkü bismillah'taki fiiller hazf edilmiştir. Bir kitap ya¬zarı kitabını yazarken bismillah, der. Fakat Allah'ın adıyla yazıyorum. demez. Yani yazıyorum, fiilini hazf eder.
“El-Muhît” adlı kitapta kaydedildiğine göre, bir kimse: “Kur'an Arapça değildir” derse Allah Teâlâ'nın; “Biz onu arap dilinde Kur'an olarak indirdik.” [574] âyetine karşı geldiği için kâfir olur. Yine bir kim¬se savaşa çıkan kimseleri görse ve: bunlar pirinç yiyicileridir, yemek düşmanlarıdır, derse kâfir olmasından korkulur. Yani eğer ordu mensuplarını, yalnız Allah'ın savaşmak emrine itaatları dolayısıyla hakir görürse kâfir olur. Fakat bu askerin niyetinin sağlam olmadı¬ğını nazara alarak eğer bu kelimeyi sarf ederse o takdirde bu söz kü¬für olmaz.

Namazla İlgili Küfür Sözleri.

Yine bir kimse sabah namazını kılsa ve farsça olarak “Sabah namazcığımı, yahut sabahcık namazını kıldım” derse, yahut zalim bir idarecinin emrini yerine getirircesine: “Borcumu ödedim” derse kâfir olur.
Bir kimse “Vallahi namaz kılmayacağım, Kur'an okumayaca¬ğım” yahut, “Bunları yaparsam kaltaban olayım,” derse, yahut Al¬lah'ın emrini kendi nefsine göre şiddetli zor ve güç görürse, yahut çok uzun kabul ederse, yahut: “Allah malımı noksanlaştırdı, ben de onun hakkını eksiltiyorum, namaz kılmıyorum gibi sözler sarfederse yine kâfir olur. Doğrusu birinci durumda kâfir olmaması, son durumda da kâfir olmasıdır. Çünkü Allah'a karşı gelmek içten küfür alâmetidir. Namaz kılmayacağına dair yemin etmekse böyle değildir. Allah'a karşı itaatta bir nevi muhalefet mânasını taşımakla beraber yine de Allah'a saygıdan haber verir. Bu söz sahibini imandan çı¬karmaz.”
“El-Hülâsa” adlı kitapta şöyle deniliyor “Bir kimse Allah bana on vakit namaz kılmayı emretseydi kılmazdım dese; yahut, kıble bu tarafa doğru tâyin edilmiş olsa namaz kılmazdım, dese kâfir olur. Çünkü bu düşünce Allah'ın emirlerine aykırıdır. İblis'in:
“Kuru balçıktan yarattığın bir beşere secde etmem.” [575] demesi gi¬bidir. Şeytan ancak Allah'a karşı geldiği için kâfir olmuştur. Secde etmeyi terk ettiği için değil. Eğer böyle olmasaydı bir yasağı irtikâb etmekte Âdem aleyhisselâm gibi olurdu.
“Zahîriyye” fetvasında şöyle denilmiştir: “Yahut bir köle; ben namaz kılmayacağım, zira sevabı efendinindir, derse yine kâfir olur. Çünkü kendisine Allah'ın sevap vermeyeceğine inanmıştır. Bu¬nunla beraber sevabı olsa da olmasa da efendisine mutlak itaatta bulunması mecburîdir. Aslında kölenin de sevabı vardır, efendisi sebeb olduğu için ona da sevap vardır. Allah'ın hazinesi geniştir.
İmam Fahreddin er-Râzî diyor ki; bir kimse Allah'ın Cennetine tama ederek ibadet etse, yahut Cehennem ateşinden korkarak ibadet etse öyle ki Cennet veya Cehennem yaratılmasaydı Allah'a ibadet et¬memek inancında bulunsa kâfir olur. Çünkü Allah'a, zatına olan saygıdan ve rızasını istemekten dolayı ibadet edilir. Bir kimse, ço¬ğunluğun yaptığı gibi sadece Ramazan'da namaz kılıp bu kıldıkla¬rım fazla bile gelir. Zira her namaz yetmiş katı ile kabul edilecek¬tir, derse kâfir olur.
Yine bir kimseye, namaz kıl, denilse ve bu kimse: Senin emrin ile namaz kılmam,” dese kâfir olur. Çünkü bu Allah'ın emrine karşı gelmektir. Arkadaşı ise ona Allah'ın emrini hatırlatmıştır. Yahut bir kimse namazın farz olduğuna inanmasa yine kâfir olur. Yahut bir kimse, insanlar bizim için kılıyor, dese yine kâfir olur. Çünkü bu inançla namazın herkese değil de bazılarına farz olduğuna inanmış oluyor. Beş vakit namazı, cenaze namazı gibi kabul ediyor.
“Fevz'ün-Necât” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kimse. “Na¬maz kılmam, çünkü karım ve çocuğum yoktur” derse kâfir olur. Zira bu inançla namazın yalnız evlilere ve çocuk sahiplerine farz olduğuna inanmış olur. Yahut Allah'a karşı gelmiş olur.”
“Fetâvâ-i Zahîriyye”de şöyle bir fetva yer almaktadır: Bir kimse bu namaz ne kadar çoktur, bundan canım sıkılıyor. Yahut usandım, derse kâfir olur. «El Cevahir» adlı kitapta şöyle deniliyor.- Bir kimse namazdan doydum, yahut bana zor geliyor, derse kâfir olur. Yahut; bu emri kim kolaylaştırabilir? Kim çıkarabilir? derse, Allah'ın ken¬disine gücünün yettiğinden fazla yük yüklediği inancı olduğu için kâfir olur. Çünkü Allah Teâlâ şöyle buyuruyor. “Allah hiç bir kim¬seye gücünün yettiğinden fazlasını teklif etmez.” Yahut bir kimse: Ramazan'a kadar bekleyeceğim derse, kâfir olur. Zira bu inanç da namazın, Ramazan dışında farz olmadığı inancına sebeptir. Yahut namazın Ramazan dışında kendinden affedildiği inancını doğurur. Yahut: Bir kimse akıllı kişiler, yapamıyacakları işin altına girmez¬ler, yahut: ben imtihan altına girmem, derse kâfir olur. Çünkü bu söz, kötülükler, kötülük de imtihana tâbi tutulmak mânasını taşı¬makla beraber, taatı da bir imtihan saymaktır.

Farzları İnkâr Etmekle İlgili Sözler.

“Cevahir'ul-Fıkh” adlı kitapta şöyle denilmiştir: “Bir kimse na¬maz, oruç, zekât, cünüblükten yıkanmak gibi üzerinde ittifak edilen farzlardan birini inkâr ederse kâfir olur. Yine zina, şarap, kumar, adam öldürmek, faiz yemek, yetim malı yemek gibi Allah'ın yasak¬larından birini inkâr ederse kâfir olur.”
Yine bir kimse Müslüman olup bizim ülkemizde yâni İslâm ül¬kesinde bir ay kaldıktan sonra kendisine beş vakit namaz, yahut oruç¬tan sorulsa ve: “Bunların farz olduğunu bilmiyorum, dese kâfir olur.” Ben derim ki, bu fetva namaz hakkında açıktır. Fakat zekât konu¬sunda biraz durmak lâzımdır. Ancak kendisi zenginlerdense o za¬man yukarıdaki fetva kabul edilebilir. Fakirlerden ise kâfir olma¬ması gerekir.
Eğer fasık bir kimseye: “Namaz kıl ki imanın tadını tadasın, de¬nilse ve “Namaz kılmanın tadını bulmadan kılmayacağını,” dese kâ¬fir olur. Çünkü kötülüğün tadını taatın tadına tercih etmiş olur. Ve her ikisini bir tuttu. Yine bir kimse: “Allah bana beş vakit namaz¬dan fazla kılmamı, bir aydan fazla oruç tutmamı yahut kırkta bir¬den fazla zekât vermemi emretse yapmam, derse kâfir olur.

Abdestsiz Olarak Kıbleye Yönelmek.

“Fevz'ün-Necât”da şöyle deniliyor: “Bir kimse, namaz kılmayan kimse ne hoş ne güzeldir” dese kâfir olur. “Fetâvâ-i Suğrâ” ve “el-Cevâhir”de şöyle bir fetva vardır: “Bir kimse abdestsiz olarak cema¬atla namaz kılsa kâfir olur.” Burada biraz durmak gerekir. Abdest¬siz namaz kılmak Allah'a karşı bir isyandır. Sahibinin kâfir olma¬ması gerekir. Ancak abdestsiz namaz kılmanın helâl olduğuna ina¬nırsa o zaman kâfir olur. İmameyn'in: “Bile bile kıblenin dışına yö¬nelerek namaz kılan kimse kâfirdir.” sözleri de böyledir. Ancak bu söze, kıblenin dışına yönelmenin caiz olduğu, yahut alay mânasına çekildiği takdirde, kaydını koymak gerekir. Yine bir kimse kıbleyi araştırıp yönünü bulduktan sonra bilerek bu yönü değiştirirse ve başka istikamete doğru namaz kılarsa kâfir olur. Çünkü kıbleyi araş¬tırarak varılan netice kıble hükmündedir. Bu yönü değiştirmek kıb¬leyi değiştirmek gibidir.
“Tetimme” adlı kitapta şöyle deniliyor. “Bir kimse başkalarına gösteriş için abdestsiz olarak namaz kılarsa kâfir olur.” Yine bir kimse namazı tenbellikten değil de önemsemeyerek terk ederse kâfir olur. “El-Muhît” adlı kitapta şöyle deniliyor: “Bir kimse bile bile kıb¬lenin dışına doğru namaz kılarsa, fakat bu namaz kılışı tesadüfen kıble istikametine uygun düşerse Ebû Hanife'ye göre bu kimse kâ¬firdir. Fakîh Eb'ul-Leys de aynı görüşü benimsemiştir. Yine bunun gibi bir kimse temiz elbisesi bulunduğu halde pis elbise ile, yahut abdest ve taharete gücü yettiği halde abdestsiz, taharetsiz namaz kı¬larsa kâfir olur. Yâni bunun helâl olduğunu kabul ederek yaparsa kâfir olur. Böyle bir inanç yoksa bu iş Allah'a karşı, işlenmiş bir gü¬nahtır. Böyle bir kimse namazı terk etmiş gibi olur, kâfir olmaz.
“Tetimme” adlı kitapta yine şöyle deniliyor: “Namazı vaktinde kılamayıp bunları topluca kaza eden kimse, topluca kılmasına itiraz eden kimseye: “Borçlu kişinin borcunu alacaklısına topluca ödemesi gerekir.” Cevabını verse kâfir olur. Çünkü ibadete borç adını vermiş¬tir ve Kerîm olan Allah'ı alacaklı yerine koymuştur. Yine bir kimse: “Başımı namaz için yıkamadım” derse bunun küfür olması açık değildir. Ancak bu sözü söyleyen onu alay için söylerse o zaman kâfir olur. Bu, “Namaz bir şey değildir” demenin mânâsıdır.

İlim Ve Âlimler Hakkındaki Küfür Sözleri.

“EI-Hûlâsa” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kimse açık bir se¬bep olmaksızın bir din âlimini din âlimi olduğu için sevmez ve ona buğz ederse bu kişinin kâfir olmasından korkulur.” Ben derim ki, muhakkak bu kişi kâfir olur. Zira bir kimse bir din âlimine dünya, yahut âhiretle ilgili bir sebep olmaksızın buğz edince şeriat ilmine buğz etmiş olur. Bu şekilde bir din âlimini değil sevmemenin, inkâr etmenin küfür olduğunda şüphe yoktur.

Kıyafetle İlgili Sözler.

“Zahîriyye” Fetvasında da şöyle deniliyor: “Bir kimse bıyıklarını kısaltan bir din âlimine: “Ne çirkin oldu? Yahut bıyıkları kısaltmak ne çok çirkindir?” yahut, sarığın bir ucunu çene altına bağlamak ne çirkindir?” derse kâfir olur. Çünkü bu ilim adamları ile alay et¬mektir. İlim adamları ile alay etmekse peygamberle alay etmeyi ge¬rektirir. Çünkü âlimler peygamberlerin varisleridir. Bıyıklan kısalt¬mak peygamberlerin sünnetidir. Peygamberlerin sünnetini çirkin görmekse ihtilafsız küfürdür.”
“El-Hülâsa” adlı kitapta kaydedildiğine göre, bir âlime hakaret için: Bıyıklarını kısaltıp sarığının bir ucunu omuzunun üzerine attın, diyen kişi de kâfir olur. Yahut bir kimse bir âlimi kasdederek: “Bı¬yığını kısaltıp sarığının ucunu omuzu üzerine atan kişi ne çirkin ol¬muştur?” derse yine kâfir olur.
“EI-Muhît” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kimse yüksek bir yer¬de otursa, insanlar da onun etrafında toplanarak kendisine dini so¬rular sorup (alaylı tarzda) gülseler hepsi kâfir olur. Çünkü bu ha¬reketleri ile Şeriatı küçük düşürmüştür. Böyle bir kimse yüksek bir yerde oturmadan da aynı hareket yapılacak olsa yine küfür lâzım gelir.

Kur'an Öğretenlerle, Vaizlerle Ve İlim Meclisi İle Alay Etmek.

Semerkand'ta Necmüddin El- Kindi'den nakledildiğine gö¬re, bir kimse alay etmek için Kur'an öğreten Muallim sıfatına gire¬rek eline bir sopa alıp bununla çocukları döverse kâfir olur. Çünkü Kur'an öğreticisi Şeriat âlimleri topluluğundandır. Kur'an'la ve Kur'an öğreten ile alay etmekse küfürdür.”
“Zahîriyye” fetvasında şöyle denilmiştir: İçki meclisinde bir kim¬se yüksek bir yere oturup alay maksadı ile vaiz rolüne girer ve hem gülüp hem de etrafındakileri güldürürse hepsi birden kâfir olur. Çünkü vaiz Şeriat âlimlerindendir ve peygamberlerin halifelerinden¬dir.”
“el-Hülâsa” adlı kitapta da şöyle söylenmiştir: “Bir kimse İslâmi ilimlerin öğretildiği bir toplantıdan dönse ve başka birisi onun için, kiliseden döndü, dese kâfir olur. Çünkü Şeriat meclisini küfür mec¬lisi yerine, dolayısıyla imanı küfrün yerine koymuştur.”
“Zahirîyye” fetvasında yine şöyle deniliyor: “Bir kimseye: “Kalk ilim meclisine git” denilse o kişi de: “Onların söylediklerini kim ya¬pacak?” derse, yahut “İlim meclisinden bana ne?” derse kâfir olur. Birincisinde Şeriatta güç yetmeyen işin Allah tarafından teklif edil¬diği inancı ortaya çıkıyor. Halbuki Allah Teâlâ: “Allah, hiç bir nefse gücünün yetmediğini teklif etmez.” buyuruyor. İkincisine gelince, yani benim şeriat ilimlerine ihtiyacım yoktur, manası kasdedilmiştir.
“El-Cevâhir”adlı kitapta kaydedildiğine göre, bir kimse: “Bu ilim adamlarının söylediklerini yapmaya kimin gücü yeter?” derse kâfir olur. Çünkü bu sözden ya kula gücünün yetmediğini teklif et¬mek gerekir, yahut ilim adamlarının peygamberlere yalan isnat et¬meleri lâzım gelir. Bu ise küfürdür. “Tetimme” adlı kitapta şöyle yazılmıştır: “Bir kimse ister şaka olarak ister ciddî olarak bir başkası¬na: İlim meclisine gitme. Eğer gidersen karın boş olur, yahut karın sana haram olur, derse kâfir olur.”
“Fetâvâ-i Suğrâ”da şöyle kaydedilmiştir: “Niçin ilim öğrene¬yim?” diyen kişi kâfir olur. Çünkü bu sözü ile ilmi küçük görmüş¬tür. Yahut ilme ihtiyacı olmadığına inanırsa, yahut bir tabak tirid yemeği ilimden daha hayırlıdır, derse kâfir olur”
“Zahirîyye” fetvasında şöyle zikrediliyor: “Bir kimse şeriatın herhangi bir hükmünü açıklasa, buna karşılık hasmı da: Bu adamı âlim yapar, yahut: bana âlimlik taslama, böylesi bana geçmez, derse kâfir olur.”
“El-Hülâsa” adli kitapta yine şöyle deniliyor: “İlim meclisi be¬rim ne işime yarar, yahut bu hususta verilen fetvayı hakaret için yere atarsa, şeriatın ne kıymeti var? mânasını ifade ettiği için haka¬rettir. Bunu söyleyen kâfir olur.”

Boşanma Ve Âlimlere Hakaretle İlgili Sözler.

“El-Muhît” adlı kitapta şöyle deniliyor: “Talak malak tanımam, çocuğun anası evde olmalıdır, derse ister talak vaki olsun, ister ol¬masın, kâfir olur. Çünkü bu sözü ile haram ve helâl tanımadığını ifade etmiş olur.” Yine bir kadın: “Âlim koca üzerine Allah'ın laneti olsun” derse kâfir olur. Çünkü bu söz ile Şeriata hakaret etmiştir. Yine bir kimse bir âlime hakaret maksadı ile: “Âlimcik derse, kâfir olur.”
İmam Fadlî, kitabını bir yere bırakıp giden bir din âlimine; “Testereni burada bırakıp gittin” diyen kişinin, küfre varması dola¬yısıyla öldürülmesini emr etmiştir. Çünkü o kimse bu sözü ile şeriat ilmini öğretmeyi, bir sanat öğretmeğe benzetmiş, dolayısıyla “Şeriat” küçük düşürmüştür. Biz burada şeriat ilmî kaydını; koyduk, çünkü şeriat ilmi ile ilgili bulunmayan mantık ve felsefe gibi kitaplar hak¬kında hüküm bu şekilde değildir.”
Yine “EI-Muhît” adlı kitapta yazıldığına göre, bir din âlimi kitaplarını bir dükkâna koyup gitmiş, sonra bu dükkâna uğrayınca dük¬kân sahibi alay için; testereni burada unuttun, demiş, buna karşılık o âlim: Dükkânına testere değil dini kitap bıraktım demiş, dükkân sahibi de: “Dülger ustası testere ile tahtayı keser sizler ise kitaplarla insanların boğazını kesiyorsunuz, yahut insanların hakkını kesiyorsunuz, demiş. O âlim bu durumu İmam Muhammed b. Fadl'a şikâyet etmiş ve İmam Fadl o dükkân sahibinin öldürülmesini em¬retmiş. Çünkü dükkân sahibi şeriatla alay ettiği için kâfir olmuştu.
“Tetimme” adlı kitapta şöyle deniliyor: “Bir kimse şeriata, ya¬hut şeriat için lüzumlu ve şeriattan ayrılmaz önemli meselelere ha¬karet ederse, küçük görürse kâfir olur. Teyemmüm eden kişiye gü¬len insan da kâfir olur. Yine, helâl haram tanımam, diyen kimse kâfir olur. Bilmemek mânasında bu sözü kullanırsa o takdirde kâfir olmaz.
“El-Muhît” adlı kitapta zikredildiğine göre, bir kimse, ilmî bir meseleden bahseden, yahut sahih bir hadisi rivayet eden bir din âli¬mine bu, bir şey değildir, derse kâfir olur. Yahut bu söz ne işe ya¬rar? Bize para lâzım, çünkü bugün itibar parayadır? derse kâfir olur. Çünkü bu söz:
“Üstünlük Allah'ın, Rasûlünün ve bütün müminlerindir.” [576] âyetiyle.
“Allah'ın sözü en yüksektir.” [577] âyetlerine karşı gelmektedir.

Allah'ın Rahmetinden Ümit Kesmekle İlgili Sözler.

Yine bir kimse iyiliği emredip kötülükten sakındıran bir müslümana: “Neden bilgi öğreneyim? yahut, neden Allah'ı tanıyayım? Çünkü ben kendimi Cehenneme itmişim” derse, yahut “Kendimi Ce¬henneme hazırladım” derse, yahut yastığımı, dirseğimi, yanağımı Cehennem'e bıraktım, derse kâfir olur. Çünkü bu kişi Şeriatı küçük düşürmüş, yahut Allah'ın rahmetinden ümidini kesmiştir. Her ikisi de küfürdür.”

Şeriatla İlgili Küfür Sözleri.

Yine “Zahîriyye” adlı fetva kitabında: “Parası olmayanın bir dir¬hem değeri yoktur, diyen kişinin kâfir olduğu yazılmaktadır. Çün¬kü bu ibare âlime, salih kullara da, müminlere de, diğerlerine de şamildir. Ancak bu söz ile ben sadece dünya ehlini kasdettim, derse o zaman kâfir olmaz. Yine bir kimse: ömrümün sonuna kadar ilim ile meşgul olmayacağım, çünkü ilim beşikten mezara kadardır, derse kâfir olur. Bu sözü söyleyen şeriata ait bütün bilgileri reddettiği için kâfir olur. Çünkü bu ilimler içinde farz-ı ayn olanlar da vardır. Yi¬ne bir kimse: Falan kimse kıble olsa o tarafa yönelmezdim, derse kâ¬fir olur. Çünkü bu kimse îblis gibi olmuştur.İblis de Âdem'e secde etmekten kaçtığı için kâfir olmuştu. Bir kimse Allah'ın iyi kulların¬dan birine: Seninle karşılaşmak bana domuz ile karşılaşmak gibi ge¬liyor, derse kâfir olmasından korkulur. Bundan kasıt, o kişi ile ken¬disi arasından herhangi bir hasımlık bulunmadığı zamanki durum¬dur. Yine bir kimse: “Gel beraber gidip şeriata danışalım” derse öte¬ki kişi de “Gitmem,” derse kâfir olur. Çünkü şeriatı reddetmiş oluyor. Fakat adamı defetmek, için söylerse kâfir olmaz. Gel beraber kadı¬ya gidelim, dese de gitmese kâfir olmaz. Çünkü kadıya gitmemek şeriata gitmemek demek değildir. Zira kadı çok kerre şeriatın dı¬şındaki hükümlerle de hükmeder. Yine bir kimse: “Şeriat ve ben¬zeri müesseselerin bana bir faydası yoktur, bana şeriatın hükmü geç¬mez,” derse kâfir olur.
“Zahıriyye” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kimse: “Parayı al¬dığım zaman şeriat nenle idi?” derse kâfir olur. Fakat hasmını azar¬lamak maksadı ile bu ve benzeri sözleri söyler ve şimdiye kadar ne¬den bu hakkı istemedin, demek isterse o takdirde kâfir olmaz.”
“El-Muhît” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kimsenin yanında şeriattan bahsedilse ve bilerek bu söze karşı gelirse, yahut hakaret için çirkin bir ses çıkarsa, yahut bu şeriat kötüdür, derse kâfir olur.”
Rivayet edildiğine göre, Halife Memun zamanında bir kimseye bir dokumacıyı öldürmenin hükmünden sorulmuş, bu kişi de cevap olarak: “Genç ve taze bir cariye ödemesi gerekir” cevabını vermiş bunu duyan Halife Memun bu cevabı verenin boynunu vurdurmuş ve bu söz şeriatla alay etmektir, şeriatla alay etmekse küfürdür de¬miş.”
Rivayet edildiğine göre, Timur bir gün çok üzülmüş ve kimsenin sorduğu soruya cevap vermemiş. Bu arada Onun fıkracıların¬dan biri huzuruna girip güldürmek için şöyle bir fıkra anlatmış: Fa¬lan memleketin kadısının huzuruna girdim. Ramazan ayı başlamıştı. Hakime dedim ki: Falanca Ramazan orucunu yedi. Benim şahitlerim vardır. Kadı da şöyle cevap verdi: Keşki namazı yese de ondan kurtulsak. Emiri güldürmek için söylediği bu söz karşısında Timur o fıkracıya dinî meseleden başka güldürecek bir şey bulamadınız mı? diyerek bu fıkracının boynunun vurulmasını emredip bu noktada, çok sert davrandı İslâm'a saygı gösterenlere Allah rahmet eyle¬sin.”

Açık Ve Kapalı Küfür Sözleri.

“EI-Muhît” adlı kitapta şöyle kaydedilmiştir: “Bir adam: Tevil etmeksizin “inşallah ben müminim,” derse kâfir olur. Çünkü iman konusunda kendinden şüphelidir. İmanının Allah katında gerçekleş¬miş olduğunu bilmediği için, bu sözü bir tevazu manasında söylerse hüküm böyle değildir.
Yine bir kimse: Dünyadan mümin olarak mı, yoksa kâfir olarak mı çıkacağımı bilmiyorum, derse kâfir olmaz. Çünkü gaybı Allah'tan başkası bilemez”
“Zahîriyye” adlı kitapta İmam Fadlî'nin şöyle dediği rivayet edil¬miştir: “Hiç bir müslümana imanında istisna yaparak, inşallah ben müminim, demek yakışmaz. Çünkü o imanını gerçekleştirmekle vazifelidir.”
Şeyh Abdullah es-Senedî “El-Keşf” adlı kitabında Ebû Hanîfe'nin menkıbelerinden bahsederken İbn-i Ömer'e ait bir kıssa zikret¬miştir. İbn-i Ömer kesilmek üzere bir koyun çıkarmıştı. Oradan bir kimse geçiyordu. İbn-i Ömer kendisine: “Sen mümin misin?” diye sordu. O kimse de: “İnşallah müminim” cevabını verdi. Bunun üze¬rine İbn-i Ömer: «İmanında şüphesi bulunan kimse benim kurbanı¬mı kesemez” buyurdu. Sonra başka biri geçerken ona: “Sen mümin misin?” diye sordu. O da bir istisnada bulunmadan: “Evet” cevabım verdi. İbn-i Ömer bu adama kurbanım kestirdi. İbn-i Ömer, bu iki kişiden imanı konuşanda istisnada bulunan ve inşallah ilâve eden kişiyi mümin saymadı.” Burada İbn-i Ömer'in ihtiyati! davrandığı an¬laşılmaktadır. Zira selef ve halef âlimleri, inşallah ben müminim sö¬zü ile istisnada bulunan kimsenin imandan çıkmayacağı noktasında ittifak halindedirler. Ancak bir kimse tasdik ve imanında tereddüt¬lü olursa o takdirde mümin olmaz. “EI-Muhît”adlı kitapta yazıldı¬ğına göre, selef âlimlerinden bir kısmı imanlarında istisnada bulu¬nursa inşallah derlerdi. Bunun tevili şöyledir. Onlar imanlarmdaki şüpheden ötürü değil, belki hadislerde belirtilen müminlerin güzel hasletlerini kendilerinde toplamadıkları için bir tevazu mahiyetinde bu istisnayı yaparlardı. Nitekim Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem: “Gerçek mümin, insanların şerrinden emin bulunduğu kim¬sedir.”; “Mümin, komşusu şerrinden emin bulunduğu kişidir”,; “Ken¬disi tok, komşusu aç olan mümin değildir ve yine “Şu şu hasletler kimde toplanırsa mümin odur” gibi hadislere uymak üzere kendile¬rini kusurlu kabul ettiklerindendir. Sonradan gelen âlimlerden ima¬nında istisnada bulunanlar da imandaki şüpheden değil, kendilerin¬de hadislerde beyan edilen üstün vasfı bulmamalarındandır.”
Hülâsa imanda istisna imanın kemal derecesine raci bir husus¬tur. Dil ile ikrar edip kalb ile tasdik etmeğe raci değildir. “El-Hülâsa” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kâfir bir müslümana: “Bana İslâm’ı anlat” dese ve o müslüman da kendisine bildiklerini anlatmadan, baştan savmak üzere: “Falan âlime git” dese kâfir olur. Çünkü o, müslümanlık hakkında bilgi isteyen o kâfirde küfrün biraz daha kal¬masına razı olmuştur. Çünkü İslâm kelime şehadet getirmek sure¬tiyle icmali olarak gerçekleştirilir, bunu ise her mümin yaptırabilir.” Eb'ul-Leys es-Semerkandî demiştir ki “Eğer o mümin o kâfiri bir âlime göndermişse kâfir olmaz. Çünkü âlim kimse İslâm'ı cahil¬den daha iyi bilmektedir. Bu hareketi ile küfre razı olmuş sayılmaz. Yine bir kimse, İslâm'a girmek isteyen bir kâfire: İslâm'ın nasıl ol¬duğunu bilmiyorum, yahut: falan âlime git, o sana anlatsın, yahut toplantının sonuna kadar sabret, derse kâfir olur.”
Yine “Zahîriyye” fetvasında şöyle yazılmaktadır: “Bir kâfir bir müslümana: Bana İslâm'ı anlat, dese müslüman da: Bilmiyorum, de¬se kâfir olur. Zira kendi küfrüne razı olmak küfürdür. Başkasının küfrüne razı olmaksa yine küfürdür. İslâm'ı bilmiyorum, derken tam manasıyla bilmiyorum, mânasını kasdederse böyle bir kişinin kâfir olup olmayacağı konusunda düşünmek gerekir. Doğrusu kâfir olmamasıdır. Başka bir yerinde de şöyle deniliyor: Hâmidî'ye göre küfre rıza küfürdür. Zahiriye fetvasında beyan edildiğine göre, bir kimsenin küfrü hakkındaki bir meselede ihtilâf bulunursa, hiç bir müsîümam ihtilâf olan meseleden ötürü tekfir etmek caiz değildir. “El-Hâvi” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kimseye: “Yalnız Tevhidi biliyor musun? Sen Tevhid ehli misin, değil misin?» denilse buna vereceği cevap üzerine onu tekfir etmeye bir sebep yoktur.” “EI-Muhît” adlı kitapta zikredildiğine göre, bir kimse: “Ben İslâm'ın nasıl oldu¬ğunu bilmiyorum, derse kâfir olur.” “Şems'üI-Emime el-HuIüvanî” diyorki: “Böyle bir kimse dinsiz, namazsız, oruçsuz, taatsız, nikâhsız¬dır. Çocukları da zina çocuğudur.” Yine “El-Muhît”e kaydedildiği¬ne göre, bir kimse kalbi ile tasdik edip dili ile ikrar ederse ittifakla müslümandır. Müslümanlıkla vasıflandıktan sonra onu bilmemesi ihtilafsız olarak onu müslümanlıktan çıkarmaz. Bir kimse bir ye¬mek yese bu yemeğin adım bilmese bu durum nasılsa, müslüman olup müslümanlığın nasıl olduğunu bilmeyen kimse de onun gibidir. Yine bir kimse şartları, rükünleri ile namaz kılsa ve bunların tafsi¬lâtını bilmese ve sorulunca: “Bilmiyorum.” dese böyle bir kimseye kâfir denmez. Eğer böyle olmazsa dünyada kelâm ilmini bilen çok az müslüman kalır.
İslâm milletleri için bu noktada güçlük vardır. Cahillere böyle sorular sormak mugalatadır. Hz. Peygamber sallellahu aleyhi vesellem bu gibi yanıltmaya vesile olan mugalatalardan bizleri yasaklamıştır. Sonra “Çocukları zina çocuğudur” sözü de mutlak değildir. Zira bu soru sorulmadan evvel dünyaya gelen çocukların helâl ol¬duğunda hiç şüphe yoktur. Esas söz, bu soru sorulup bilmem cevabını aldıktan sonra meydana gelen çocuklarının durumu hakkında¬dır. Faraza bu sözü ile kâfir olacak olsa, İslâm'a dönüp tevbe etme¬mişse ancak o zaman yukarıdaki söze itibar edilebilir.
Yine küçük yaşta bir hıristiyan kadını bir müslümanın nikâhı altında büyüse, aklında herhangi bir bozulduk, delilik de bulunma¬sa ve dinlerden herhangi bir dini de bilmese kocasından bain talak ile boş olur. Eğer akıllı ise şüphe yok ki ya ana babasını yahut ya¬şadığı ülkenin, insanlarını taklid edecektir. Nitekim Hz. Peygamber¬in: “Her doğan çocuk İslâm fıtratı üzerine doğar.” hadisi buna de¬lâlet etmektedir. Hıristiyan kızı kendine tabi iken bain talak ile boş olmuyordu da hıristiyanlıkla bulaşmadan aslî fıtratı üzerinde kalın¬ca nasıl boş olur?
Yine küçük yaşta evlenen bir müslüman kızı kocaya vardıktan sonra eğer baliğ olur da İslâm'ı bilemez ve İslâm'ı vasfedemezse ko¬casından bain talak ile boş olur.” Daha önce de geçtiği üzere mü¬min sayılmak için İslâm'ın hükümlerini bilmek, yahut tafsili ve ic¬mali olarak onu anlatmak gerekmez. Belki imanın gerçekleşmesi için tasdik ve ikrarda bulunmak yeterlidir. Bununla beraber kendi¬sine: Müslüman olanın kanı ve malının haram olup olmadığı sorul¬sa, buna karşılık: Hayır, dese onun imanında bir şüphe yoktur. İslâmın hükümlerini bildiğinde şüphe yoktur. Ancak cahil olduğun¬dan sözün gelişini bilmemektedir. Bu ise ona zarar vermez.
Sonra şöyle diyor: Çünkü onlar cahildirler. Onlar için tahsis edil¬miş bir millet yoktur. Hangi milletten oldukları başlangıçta nikâhın şartıdır.
Burada bir mesele daha vardır: Onların, İslama ait hükümleri bilmemeleri mazeret olarak kabuldür. Fakat belli bir milleti, İslâm, hıristiyan, yahudi gibi milletlerden birini kabul etmemeleri hususu ise kabul edilemez. Çünkü Hıristiyan kızına: Son hangi milletten diye sorulunca şüphe yok ki hıristiyan mlletindenim, der. Evet, iki¬sine de hangi milletten oldukları sorulsa ve: “Biz hiç bir milletten de¬ğiliz” deseler, yahut “Hangi milletten olduğumuzu bilmiyoruz” dese¬ler kâfir oldukları açıktır. Sonra müellif demiştir ki: İmam Muhammed kitabında böylesi kadınlara mürtedde adını vermiştir. Çünkü biz onların müslüman olduklarına kocalarına uymaları hasebiyle hükmetmiştik. Şimdi ise kâfir oldukları ile hükmettik. Çünkü baliğ olmaları sebebiyle tabilikleri kalkmıştır. Ve dini bilgileri de yoktur. Bu sebeple mürted olduklarına hükmettik.”
Bu mesele zamanımızda çok vukubulmaktadır. Hususiyle bazı ülkelerde kötü kadınlardan bu şekilde hükümler çıkıyor. Öyle ki ka¬dın bu sebeple üç talakla boş olmaktadır. Halbuki kadın dindardır, Kur'an okur, namaz kılar, oruç tutar. Fakat mahkemede kadı ken¬disine: “İslâm'ın hükmü nedir?” diye sorar. Kadın da cahil olduğu ve konuşmasını bilmediği için: “Bilmem” diyor. Bu şekilde kadının kâ¬fir olduğuna dolayısıyla nikâhının da batıl olduğuna hükmediyor ve kendisi için ikinci bir nikâh tazeliyor. Çoğu kerre kadı bu kötü ve şeni işi sebebiyle kâfir olur. Çünkü bu acayip küfür hükmüne razı olmuştur. Zira miskin ve fakir bir kadın bu kadıya meseleyi anlat¬sa ve hükmü açıklasa doğru cevabını verecektir. Çünkü böyle kadın¬ların dindarlığı her bakımdan zamanın kadılarından daha kuvvet¬lidir. Kadıların bu gibi hükümlere teşebbüs etmelerinin sebebi üç ta¬lakla boşanmış bulunan kadınlar hakkında bütün söz ve davranış¬larda haram olan rüşvete tevessül etmektir. Sonra şeytana bak. Pis kocaya vesvese veriyor, bu şekilde karısının kâfir olmasına, amelle¬rinin yok olmasına ve Allah Teâlâ'nın.
“Eğer koca karısını son defa boşarsa, başka bir koca ile nikâhlanmadıkça ilk kocaya helâl olmaz.” [578]
ayeti ve Hz. Peygamber'in Useyle hadisi ile amel etmekten istinkâf ediyor. Bu makamda sözü biraz uzatmanın sebebi, ayakların kay¬dığı, inançların bu noktada sarsıldığı bir makam olmasına binaendir. Ki bunlardan İslâm'a büyük zarar vardır.
Kadının hangi milletten olduğunu bilmesi başlangıçta nikâhın şartıdır, demiştir. Bu mesele kocanın müslüman olması takdirine bi¬naendir. Yok eğer bu bilmeme kadın tarafından ise nikâhlarının sağlam olması noktasında hiç şüphe yoktur. Kâfirlerin nikâhında olduğu gibi. Bu sözde kadının, zevcenin küfrüne hükmeden kâdı'nın, erke¬ği de İslâm'ı tavsif etmeğe çağırması gerekir. Erkek de kadın gibi ise o zaman ikisinin de kâfir olduğuna ve ömrü boyunca yaptığı taatların batıl olmasına hükmetmesi; ondan sonra her ikisine de İslâm'ı arzetmesi, ikisinin de beraber şehadet getirmeleri, İslâm'ın hükümlerini öğrenmeleri ve bundan sonra nikâh akdinin aralarında yapılması gerekir. Bu makamdaki bahsimizi İbn-i Humam'ın bunların sözleri üzerine araştırdığı noktalar da takviye etmektedir. Araştırmalarını şu sözler üzerine yapmıştır: “Bir kimse bir cariye satın alsa, yahut bir kadınla evlense ve kendisine, İslâm'ın ne olduğunu sorsa ve bu kadın bilmese, o kadın müslüman olmaz.” İbn-i Humam burada bil¬memekten maksat: İslâm nedir, iman nedir? sorusu karşısında ce¬vap verirken duraklamakta değildir. Halktan bazısında nitekim ifa¬de noksanlığı dolayısıyla olduğu gibi bilmemeyi müslümanlığının ve imanının batıl olduğu yerine koymak gibi hususlar değildir. Mese¬lâ; öldükten sonra dirilmek olacak mı, olmayacak mı? Yahut Pey¬gamberlerin gönderilmesi, kendilerine kitapların indirilmesi olmuş mudur, olmamış mıdır? Bu sorular karşısındaki duraklama, basit bir bilgisizlik yönünden değil, inandığını ispatlama yönündendir. Meselâ; böyle bir soru kendisine sorulup da: Bilmiyorum, diyen kimsede ol¬duğu gibi. İslâm ülkelerinde bulunduğu halde bu şekilde bilgisiz ka¬lan kişiler çok azdır.”
Sonra “El-Muzmarât” adlı kitapta Muhammed b. Hasen eş-Şeybanî'den el-Camiul-Kebîr'inden naklen bu gibi kapalı konularda zikrettiğimiz hususlara delalet eden bir mesele gördüm. Bu mesele de şudur: Bir kadın imanın ve İslâm'ın şeklini bilmezse İmam Mu¬hammed demiştir ki; araları ayrılır. Bu sözün açıklaması şöyledir: Koca karısına imanı, İslâm'ı, dini anlatsa ve kadın: Bu şekilde inan¬dım, tasdik ettim, dese o kadın taklid sınırından çıkar ve onunla ev¬lenmek caiz olur. Eğer: Anlamadım, yahut bilmiyorum, derse nikâhı caiz değildir.”
“EI-Muzmarât” adlı kitapta yine şöyle bir fetva nakledilmekte¬dir: Bir kimse bir kadının küfrü ile fetva verse ve nihayet kocasın¬dan bain talak ile boş olsa bu fetva veren kişi kâfir olur. Kadın ise İslâm'a girmeğe zorlanır. Ve yetmişbeş sopa ile cezalandırılır. Bu kadın ancak ilk kocası ile evlenebilir. Ebû Bekir rahimehullah da bu şekilde fetva vermiştir. Ebü Ca'fer de aynı şekilde fetva verirdi.”
Bazı âlimler de demişlerdir ki; kadının dinden dönmesi nikâhının bozulmasına tesir etmez ve kadınlar üzerine bu kapıyı kapamak için koca nikâhını yenilemekle emredilmez. Buhara âlimlerinin çoğunlu¬ğu böyle bir kadının küfrü nikâhın bozulmasına tesir eder, demiş¬lerdir. O kadar var ki kadın kocası ile yeniden evlenmeye cebredilir.
Bu ayrılma, talaksız bir ayrılmadır. Fetva da bunun üzerinedir. “Minhac'ul-Musallîn” adlı kitapta da aynı şey yazılmıştır.
“EI-Hulâsa” adlı kitapta şöyle deniliyor: “Bir kimse başkası için dua edip Allah onu küfür inancı ile alsın, derse kâfir olur. Çünkü bu söz, küfrün kendine rıza göstermektir. Şeyh Muhammed b. Fadl de¬miştir ki: Kâfir için bu şekilde dua etmek küfür değildir. Birinci fet¬va umumîdir. İkincisi yani bu fetva hususi bir fetvadır. Ki müslümanın küfrüne dua etmenin küfür olduğunu ifade eder. Gerçek şudur ki, bu sözü söyleyen eğer intikam kasdı ile söylerse kafir olmaz. Dua karinesi ise bu maksada şahiddir. Bu konuda çok söz gelecektir.
“El-Cevahir” adlı kitapta şöyle yazılmıştır. “Bir kimse bir müslümana: “Allah senden müslümanlığı alsın” der de biri buna âmin derse kâfir olur. Yahut bu sözden falancanın kâfir olması murad edilsin edilmesin, kâfir olur. Yahut: “Allah onu dünyadan imansız olarak, yahut kâfir olarak çıkarsın; yahut imansız ve kâfir olarak Allah onu öldürsün; yahut Allah onu Cehennemde ebedi olarak bı¬raksın, Cehennem'den hiç çıkarmasın” derse kâfir olur. Yani küf¬rü eğer güzel görür de gönülden ona razı olursa hüküm böyledir. Ancak bir zalimden intikam almak için bu sözleri sarfederse o za¬man kâfir olmaz.
“El-Muhît” adlı kitapta şöyle kaydedilmiştir: “Kendi küfrüne razı olan kişi kâfir olur.” Bunda ittifak vardır. Başkasının küfrüne razı ol¬ma hususunda ise ihtilâf vardır. İslâm âlimlerinin zikrettiklerine göre başkasının küfrüne razı olmak, ancak ona cevaz verdiği ve gü¬zel gördüğü zaman küfür olur. Fakat buna cevaz vermez ve güzel görmez de: bana eziyet veren şerir kişinin küfür üzerinde ölmesini istiyorum, ki Allah Teâlâ ondan böylece intikamımı alsın, derse o zaman bu söz küfür olmaz.
Eğer bir kimse: Allah Teâlâ'nın:
“Musa şöyle dua etti: Rabbimiz! Fir'avn'a ve etrafındakilere dün¬ya hayatında giyecek birçok süs eşyası ve mallar verdin. Ey Hatibi¬miz! Mallarını mahvet ve kalblerini şiddetle sık ki, o acıklı azabı görmedikçe iman etmesinler.” [579]
ayetini düşünerek o duayı yaparsa bizim iddiamızın doğruluğu or¬taya çıkar. Buna göre bir kimse bir zalime: “Allah seni küfür üze¬rinde öldürsün, yahut Allah senin imanını alsın, Allah sana en kü¬çük bir şekilde merhamet etmesin” derse kâfir olmaz. Biz Ebû Hanîfe'den rivayet edilen şu söze muttali olduk: “Başkasının küfrüne razı olmak küfürdür.” Bu söz açıklanmamıştır. Bu cümlenin, Muhit, yahut “El Câmi” sahibinin bu meselelerdeki sözlerinden olma ihti¬mali de vardır. Her iki takdire göre cevap şöyledir:Ebû Hanîfe'nin rivayeti kısa, yahut mutlak olunca Hanefîlerin kaidesine göre biz onu açıklarız.
“El-Cevahir” adlı kitapta şöyle yazılıdır: “Dininden döndüğünü, yahut yaralayıcı bir aletle bir kimseyi öldürdüğünü, yahut namuslu iken zina ettiği bilinmeden falancanın öldürülmesi helâldir, yahut mubahtır, diyen kimse kâfir olur. Çünkü bu kimse haram olan bir işi mubah kabul etmiştir. Yine bunun gibi İmam Şafiî'ye göre namaz kılmayı terk etmek öldürülmeyi gerektirmektedir. İmam Ahmed b. Hanbel'e göre ise namaz kılmayı terketmek dinden dönmektir. Namazı terk etmek ihtilaflı meselelerdendir. Dolayısıyle namaz kılmayı terk ede¬nin öldürülmesinin helâl olduğunu söylemek ittifakla küfür değildir. Yine bu sözü söyleyene “doğru söyledin” diyen, yahut haksız yere adam öldüren bir devlet adamı için “doğru yaptın” diyen, yahut bir hırsızı öldüren kişiye “iyi yaptın” diyen kişi kâfir olur. Yahut sahibi helâl kılmadan falan müslümanın malı helâldir, yahut falanın kanı helâldir, derse ve bir kimse de onu tasdik ederse ikisi de kâfir olur.”
“EI-Hülâsa” ve “EI-Hâvî” adlı kitaplarda şöyle deniliyor: “Bir kimse diğerine: Sana da müslümanlığına da lanet olsun” derse kâfir olur. Yine bir kâfir müslüman olduğu için kendisine bir şey verilse, buna karşılık bir müslüman: “Keşke ben de kâfir olup müslüman ol¬saydım da bana da bir şey verilseydi” dese kâfir olur. Çünkü müslümanlığın şartı İslâm'ın hükümleri üzerinde devam ve sebat et¬mektir. Bu sebepten bir kimse gelecekte kâfir olmayı niyet etse o şimdiki durumda da kâfir olur.”
“El-Muhît” adlı kitapta: “Bu düşünceyi kalbinden temenni etsa kâfir olur” ibaresini ilâve etmiştir.
“El-Hülâsa” adlı kitapta yine şöyle deniliyor: “Babası küfür üze¬rinde ölen ve babasından miras almak isteyen kişi, kâfir olan baba¬sından miras alabilmek için, keşke şimdiye kadar müslüman olma¬sam dese kâfir olur.”
“El-Cevahir” adlı kitapta bu ibare: Keşke müslüman olmasam da varis olsam” tarzındadır.
“El-Fetâva's-Suğra” adlı kitapta şöyle kaydedilmiştir: “Bir kâfir müslüman olsa, kendisine bir müslüman: “Eğer müslüman olmasan miras alırdın, derse kâfir olur.”
“El-Muhît” adlı kitapta şöyle deniliyor: “Bir müslüman güzel bir Hıristiyan kızı görse ve onunla evlenebilmek için kendisinin hıristiyan olmasını temenni etse kâfir olur.” Ben derim ki bu düşünce onun ahmaklığmdandır. Çünkü bir müslümanın bir hıristiyan kadını ile evlenmesi caizdir. Ama bununla beraber güzel kadınlar müslümanlarda daha çoktur.
“Fetâvâ-i Kadihan”da ve “Fetâvâ-i Suğrâ”da şöyle zikredilmiş¬tir: “Bir kimse: Ne zaman küçükle otursam küçük olurum, büyükle otursam büyük olurum, derse bunun üzerinde ihtilâf bulunduğundan bahsetmektedir. Ben derim ki: bu sözleri sarf etmekte bir sakınca yoktur. Fakat eğer bu sözler sonradan söylediği “Hıristiyanla otur¬sam hıristiyan olurum, müslümanla otursam müslüman olurum, ya¬hut yahudi ile otursam yahudi olurum” sözü ile tavafuk etse bu sö¬zü söyleyen kâfir olur. Çünkü o zındıktır, İslâm'dan ve bütün din¬lerden hariçtir.”
“EI-Hülâsa” adlı kitapta yine şöyle bir ibare vardır. “Bir kimse müslümanlığı kabul eden birine: Senin dininin sana ne zararı oldu ki müslüman oldun” derse kâfir olur. Yine: Bu zaman küfür zama¬nıdır, müslüman olma zamanı değil, derse eğer bu sözünden bu zamanda müslüman olmamak gerektiğini kasdetmişse kâfir olur. Ancak: “Bu zaman küfrün, cehaletin ve kâfirlerin galib olduğu, İs¬lâm'ın ise zayıf olduğu zamandır” manasını kasdederse o takdirde kâfir olmaz.”
“Fetâvâ-i Kadihan” ve “Fetâvâ-i Suğra”da şöyle kaydedilmiş¬tir: Müslüman olduğu henüz bir ay olmuş kişiye: müslüman değil mi idin? denilse ve o kimse de: hayır dese, kâfir olur.”
“El-Muhît” ve “El-Cevahir” adlı kitapta şöyle deniliyor: “Birini döven kimseye müslüman değil misin? denilse ve bu kişi de bilerek: hayır, derse kâfir olur. Eğer hata ile hayır, derse kâfir olmaz.”
“Tetîmme” adlı kitapta kaydedildiğine göre, bir kimse kendi¬sine “Allah'tan kork” diyene karşılık: “Senin sözünü dinlemeyeceğim” derse, kâfir olur. “Yine haram iş işleyen bir kimseye: Allah'tan kork, denilse ve buna karşılık korkmuyorum, dese kâfir olur. Eğer söyle¬nilen şey haram degilse kâfir olmaz. Ancak eğer bu takdirde bu sö¬zü hakaret için söylerse yine kâfir olur. Ve karısı kendisinden bain talakla boş olur. Yine bir kimseye: Herhangi bir iş hususunda Al¬lah'tan korkmuyor musun? denilse ve buna cevap olarak: hayır, de¬se kâfir olur.
Ebû Bekir el-Belhî şöyle demiştir: “Bir kimseye: Allah'tan kork¬muyor musun? denilse ve bu kimse: Hiddetli olarak: hayır, dese kâ¬fir olur ve karısı kendisinden bain talakla boş olur.”
“El-Muhît” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kadın kocasına: Sende hamiyet denen şey yoktur, din yoktur, çünkü benim yabancı¬larla birlikte bulunmama razı oluyorsun, dese ve kocası da evet, yok¬tur, dese kâfir olur. Çünkü din yoktur demekle İslâm dininden çık¬mış olduğunu itiraf etmiş olur. Bir kimse bir müslümana: Sen put¬perestsin, mecusisin, derse o kimse de; mecusi olduğunu söylese kâ¬fir olur. Yahut kendisine: Müslüman değil misin? denilse ve hayır dese yine kâfir olur. Yahut söylediğin gibiyim dese kâfir olur.”
“El-Cevahir” adlı kitapta, şöyle yazılmıştır: “Bir müslümana: ey kâfir, ey mecusî, ey yahudi, ey hıristiyan, diye seslenilse o da: Efen¬dim, cevabını verse kâfir olur.” “Fetâvâ-i Kadıhan”da da şöyle denilmiştir: “Eğer böyle ise, benden ayrıl, dese, kâfir olmaz. “Muhit”de şöyle deniliyor: Böyle ise, benimle oturma derse doğrusu kâfir olur. Yine Fakih Ebû Bekr el-Belhî'nin söylediğine göre, bir kimseye: Ey kâfir, denilse ve o söyleyen kişi de sükut etse, kâfir olur. “El-Cevahir” adlı kitapta yine şöyle deniliyor: Bir kimse muhatabına: Her an senin gibisini çamurdan yaparım, derse kâfir olur. “EI Muhît”de de aynı mesele zikredilerek: Kendisi ile münakaşa eden kimseye bir kişi: Ben senin gibi on kişiyi çamurdan yaparım, dese kâfir olur, denilmektedir. Yine bir kimseye: Ey kırmızı adam, denilse ve bu ki¬şi: Allah beni elma unundan yarattı seni çamurdan yarattı çamur un gibi değildir, dese kâfir olur.”
“Fetâvâ-i Kadıhan”da şöyle denilmiştir; “Bir kimse başkası için: Allah onu yarattıktan sonra huzurundan kovdu, dese ilim adamla¬rının çoğunluğuna göre kâfir olur.” Doğrusu kâfir olmamasıdır, çünkü bu iddiasında doğru da yalancı da olma ihtimali vardır.
“El-Hülâsa”da şöyle denilmiştir: “Bir kimse kendi çocuğuna: Ey kâfir çocuğu, dese, yahut ey mecusi çocuğu, dese ilim adamları¬nın bazısına göre, kâfir olur.” Ben derim ki böyle söylemekle bir kimse kâfir olmaz. Çünkü bu sözü ile çocuğu kötülemeyi kasdetmiş olup kendisinin mecusî, yahut kâfir olduğunu kasdetmemiştir.
“Fetâvâ-i Kadıhan”da diyor ki: Eğer bu sözü bineğine, yahut çocuğuna bir niyette bulunmaksızın söylerse kâfir olmaz. Fakat ken¬disinin kâfir olduğunu niyyet ederse o takdirde ittifakla kâfir olur. Çünkü bu küfrünü ikrar etmektir.”
“Tetimme” adlı kitaptan: “Bir kimse, ben Firavn'ın inancında¬yım yahut İblis'in inancındayım, yahut benim inancım Firavn'ın inancı gibidir, İblis'in inancı gibidir, derse kâfir olur. Fakat, ben ib¬lisim, ben Firavn'ım, derse kâfir olmaz. Yine bir kimse dini hüküm¬lerin bir kısmım bilmediği için yeni öğrenince: “Ben kâfir idim, şim¬di müslüman oldum derse kâfir olur. Bir görüşe göre ise kâfir olmaz. Ben derim ki kâfir olmaması daha doğrudur. Yine bir kimse:
“Allah iblise lanet eder” dese buna karşılık bir başkası da: “Ben la¬net etmem” derse kâfir olur. Çünkü bu sözün görünüşü Allah'a kar¬şı gelmekten ibarettir.”
Bir müslüman put yapsa kâfir olur. Çünkü o bununla puta razı olmuştur ve onu teşvik etmiştir.
“Fetâvâ-i Kadıhan”da şöyle deniliyor: “Bir kimse: “Beni bırak kâfir olayım” dese kâfir olur. Yahut bir kimse: “Nerede ise kâfir olacaktım” dese olur. Bu söz ile kâfir olmayı kasd ederse kâfir olur.”
“EI-Muhît”den: “Bir kimse başkasına konuşması için küfür kelimesini telkin ederse kâfir olur. Hatta bu sözü eğlence için de söylese hüküm böyledir. Rivayete göre Maliki ve Şafiî Mezhebine mensup iki kimse kendi mezheplerinde tahsil gördükten sonra ülkelerine dönmüşler ve kendilerine sorulan her meselede “Bu konuda Maliki'nin, yahut Şafiî'nin iki sözü vardır” cevabını vermişler. Biri onlara şöyle bir soru sormuş: “Allah'ın varlığında şüphe var mıdır?” Bu so¬ruya karşılık: “Bu konuda da iki görüş vardır cevabını vermiş. Bu¬nun üzerine onu tekfir ettiler. Bu soruyu soranın da kâfir olduğu¬na hükmedilir.
Yine bir kimse bir kadına, dininden dönmesini emretse yahut bir kadının dinden çıktığına bir müftü fetva verse, emreden de, fetvayı veren de kâfir olur. Ben derim ki; belki bu kadının dinden dönmesine razı olan kâfir olur. Devlet adamlarının hademesi duru¬munda olan bazı kötü âlimlerin durumu ne çirkindir? Devlet adam¬larına bazı konularda hile öğretiyorlar. Onlar güzel bir evli kadın gördükleri zaman ve kocası bu kadını boşamazsa, boşanıp kendileri ile evlenebilmesi için dinden dönmesini emrediyorlar ve kendilerine esir ve köle yapıyorlar. Bu şekilde evlendikleri dört kadın üzerine böyle kadınları topluyorlar.
“El-Muhıt” adlı kitapta şöyle deniliyor. “Bir kimse başka birine kâfir olmasını emretse, emredilen kişi ister kâfir olsun, ister olma¬sın, emreden kâfir olur. Yine bir kimse başka birine dinden dön¬menin yolunu öğretse, öğretilen kişi ister dinden dönsün, ister dön¬mesin, öğreten kişi kâfir olur. Bu durum ve hüküm o kişinin din¬den döneceğini bildiği zamandır. Fakat bu öğretmeden maksat eğer bundan sakınmak olursa o takdirde kâfir olmaz.
Yine “El-Muhît” adlı kitapta yazıldığına göre, bir kimse, herhan¬gi birine kâfir olmasını emretmeyi niyet etse bu niyeti sebebiyle kâ¬fir olur. El-Hülâsa’da da şöyle deniliyor: Bir kimse ben inkarcı¬yım, dese kâfir olur. Çünkü inkarcılık küfrün en çirkin çeşitlerin¬den biridir.”
Yine “Fetâvâ-i Suğrâ”da şöyle yazılmıştır: “Bir kimse diğerine: ister müslüman ol, ister hıristiyan ol ikisi de benim için birdir, derse kâfir olur.” “El-Hulâsa”da da şöyle yazılıdır: “Bir müslümana “Lâilahe îllellah” söyle denilse ve bu kimse de söylemese kâfir olur. Ancak senin demenle söylemem, derse o takdirde kâfir olmaz. “El-Cevahir” de de şöyle zikredilmiştir: “Ben bu kelimeyi söylemekten bir kazanç sağlamadım neden söyleyeyim diyen, ikisi de kâfir olur.”
“El-Muhit”den; “Bir kadın kocasına: Kâfir oluşum, seninle be¬raber bulunmaktan daha hayırlıdır, dese kâfir olur. Yine bir kimse anlaşmaya çağrılsa ve: Puta taparım da bu anlaşmayı kabul etmem, dese “El Muhît” sahibine göre kâfir olur.”
Yine bir kimse; falan âlim bana kâfir olmayı bile emretse ya¬parım, dese kâfir olur. Çünkü bu sözü ile gelecekte kâfir olmayı ni¬yet etmiş oluyor. Yine bir kimse: Ben İslâm'dan beriyim, dese ittifak¬la kâfir olur. “El-Hâvî” adlı kitapta kaydedildiğine göre, bir kimse ezan okuyan bir müezzinin yanından geçerken: “Yalan söylüyorsun, dese kâfir olur.”
“Fetâvâ-i Suğrâ”da şöyle deniliyor: “Bir kimse Mecusîlerin şap¬kasını giyse ve onlara kendisini benzetse, yahut omuzu üzerine Me¬cusîlerin alâmeti olan sarı bir bez bağlarsa, yahut beline bir ip bağlayıp bunu zünnara benzetirse, yahut bir bağ bağlayıp bu bağı on¬ların bağladığı bağa benzetirse kâfir olur. Eğer bu bezi ve bağı bağ¬layıp onlara benzetmede bulunmazsa o takdirde kâfir olmaz. Bu şekilde de olsa bir kimse suret ve siret bakımından kendini Yahudi veya Hıristiyanlara benzetse şakadan da olsa kâfir olur.”
“El-Hulâsa”da söyle yazılmıştır: “Bir kimse mecûsilerin şapka¬sını başına koysa bazı âlimlere göre kâfir olur, bazılarına göre ise kâfir olmaz. Sonradan gelen âlimlerden bir kısmı demişlerdir ki, eğer soğuk dolayısıyla, yahut o şapkayı başına koymadığı takdirde inek süt vermiyorsa bu maksatlar için başa konulursa kâfir olmaz. Başka bir maksatla, yani onlara benzemek maksadı ile eğer başına şap¬ka giyerse kâfir olur.” Ben derim ki, yine bunun gibi bir kimse kızılbaş Rafızilerin tacını başına koyarsa tahrimen mekruh olur. Çün¬kü Hz. Peygamber:
“Kim bir kavme benzerse onlardandır.” buyuru¬yor. Fakat bir kimse Rafızîlerin ülkesinde bulunsa ve onların başla¬rına giydikleri tacı giymeye mecbur edilse bir zararı yoktur. Bazı âlimlerin Türk kıyafeti olan Özbek Kalpağını başa koymanın da bi¬dat olduğunu ileri sürmeleri ise yerinde bir fetva değildir. Çünkü bizler kâfirlere ve bidat ehline kendi şiarları olan kıyafetlerde ben¬zememekle emredilmişiz. Her bidattan menedilmemişiz. Bu ister Ehl-i Sünnet'in yaptıkları işlerden olsun, ister kâfirlerin yaptıkları iş ve kıyafetlerden olsun her bidattan medenilmiş değiliz. Yasaklanan kı¬yafet ve davranışlar kâfirlerin ve bidatçıların şiarı olan kıyafet ve davranışlardır. “El-Muhît”de ise ne olursa olsun yani ister onların alâmeti olsun, ister olmasın, ister bir zaruret olsun ister olmasın on¬lara benzemek küfür ve bidattir. Zira soğuktan korunmak için bu kıyafeti değiştirmek, yırtıp başka şekle sokmak mümkündür, Dolayısiyle onların kıyafetini aynen giymek zarureti yoktur.” Ben derim ki; bu hüküm bir müslümanın bidat ehli ve kâfirler elinde esir ol¬ması, yahut onların elbisesini emanet olarak elinde bulundurması ve bu kıyafeti değiştirdiği takdirde soğuktan korunmasının mümkün olmaması takdirine göredir.
Bir kimse beline zünnar bağlasa, yahut omuzuna sarı bir bez bağlasa bunu yapmaya zorlanmamışsa kâfir olur. “El-Hülasa”dan naklen Ebû Cafer şöyle demiştir: “Bir kimse esirleri kurtarmak için beline zünnar bağlarsa kâfir olmaz. Yine bir kimse kiliseye girmese de Yahudi ve Hıristiyanların kullandığı zünnarı bağlasa kâfir olur. Yine bir kimse beline bir ip bağlasa ve “Bu zünnardır” dese kâfir olur. “Zahîriyye” fetvasına göre karısı kendine haram olur. Yine bir müslüman ticaret maksadı ile beline zünnar bağlayıp kâfir bir mem¬lekete girerse kâfir olur. Çünkü bunu bir mecburiyet olmaksızın yapmıştır.”
Yine “Zahiriyye” fetvasına göre bir kimse başına mecûsîlerin şapkasını koyar da kendisine, bunu kabul etme, denilse buna kar¬şılık kendisi, insanın kalbi doğru olmalıdır, derse kâfir olur. Çünkü bu sözü ile Şeriatın zahiri hükmünü inkâr etmiş olur. Yine “El-Hulâsa” adlı kitapta kaydedildiğine göre, bir kimse: “Bir adamı kâfir yapmak, cinayetten daha iyidir.” derse, Eb'ul-Kasım es-Saffar'm fet¬vasına göre kâfir olur. Çünkü o bir günahı küfürden daha büyük görmüştür. Halbuki küfür en büyük günahtır.”
Bir öğretmen: “Yahudiler müslümanlardan daha hayırlıdır. Çün¬kü onlar benim öğretmenlik hakkımı ödüyorlar.” derse kâfir olur.
“El-Hulâsa” adlı kitapta zikredildiğine göre, bir kimse “Nevruz” gününde bir mecusîye yumurta hediye etse kâfir olur. Çünkü bu mecusîye küfründe ve hatalarında yardımcı olmuştur. Nevruz gü¬nünde bir müslümana bir yumurta hediye ederse kâfir olmaz. Fa¬kat bu görüş de sağlam değildir. Çünkü müslümana hediye etmekle de benzeme oluyor. Ancak bilerek değil de öyle tesadüf ederse o za¬man küfür olmaz.”
“Mecmaun-Nevâzil” adlı kitapta şöyle yazılmıştır: Mecusîler Nevruz gününde toplansa ve bir müslüman, onlar için güzel bir adet koydular, dese kâfir olur. Çünkü bu sözü ile küfrü güzel kabul etmiş oluyor.
Yine “Fetâvâ-i Suğrâ”da yazıldığına göre, bir kimse daha önce sa¬tın almadığı halde özellikle Nevruz gününe saygı için bir şeyler satın alırsa kâfir olur. Çünkü bu hareketi ile kâfirlerin bayramına saygı göstermiş olur. Ancak ihtiyaç sebebiyle satın alırsa o zaman bir şey lâzım gelmez. Yine bir kimse bir insana Nevruz gününde bir şey he¬diye etse ve bununla Nevruz gününe saygı göstermeyi kasdetse kâfir olur. Yine bir öğretmen birinden Nevruzluk hediyesi istese ve istenen kişi verse de vermese de öğretmenin kâfir olmasından kor¬kulur.
“Tetimme” adlı kitaptan: Ebû Hafs el-Kebîr el-Buharî'den riva¬yet edilmiştir: Bir kimse elli sene Allah'a ibadet etse sonra Nevruz günü gelse ve bugüne saygı için müşriklere bir şey hedi¬ye etse Allah'a küfretmiş ve elli senelik ibadetini yok etmiş olur. Yine bir kimse Nevruz günü kâfirlerin toplandığı yere giderse kâfir olur. Çünkü bu küfrünü ilân etmektir.
“El-Cevahir” adlı kitaptan: “Bir kimseye: haram yeme, denilse ve o kişi de: Bana haram yemeyen, yahut helâl yiyen birini getir ki inanayım, yahut ona secde edeyim, derse kâfir olur. Çünkü iman edilecek olan Allah Teâlâ'dır. Kula iman edilmediği gibi secde de edilmez. Allah'tan başkasına secde etmek haramdır. Yine bir kim¬se: mal olsun da ister helâl olsun, ister haram olsun, derse bunu söyleyen küfre çok yaklaşır. Çünkü bu onun nazarında helâl ile ha¬ramın eşit olduğuna delalet eder.” Yine “Fetâvâ-i Suğrâ”da kayde¬dildiğine göre, bir kimseye: Neden helâl etrafında dolaşmıyorsun da hep harama koşuyorsun, denilse o kimse de buna karşılık: haram buldukça helâl ardında koşmam, dese kâfir olur.”
“Zahîriyye” adlı fetva kitabında kaydedildiğine göre, bir kimse¬ye helâl rızık ye, dense ve o da: benim için haram daha tatlıdır de¬se kâfir olur.” Yine “El-Muhît” adlı kitapta kaydedildiğine göre, bir kimseye: Bir tek helâl mı senin için daha iyidir yoksa iki haram mı? denilse ve bu soruya karşılık bana hangisi daha çabuk gelirse odur derse bu kimsenin kâfir olmasından korkulur. Eğer: Evet haram yemek, daha iyidir, derse kâfir olur.”
Yine “EI-Hulâsa”da kaydedildiğine göre, bir kimse Allah'a kar¬şı isyan etse ve İslâm'ın açık olması gerekir, dese kâfir olur. Çünkü bu sözü ile içki ve benzeri kötülükleri İslâm’ın zahirinde itaat ola¬rak göstermiş oluyor. Dolayısıyla Şeriatın hükümlerini ters çevirmiş oluyor. Yine bir kimse şarabı çok seviyorum dayanamıyorum, der¬se kâfir olur.”
“El Cevahir” adlı kitapta: “Keşke şarap yahut zina, yahut adam öldürmek, yahut zulmetmek helâl olsaydı, derse kâfir olur.” Yine “El-Hulâsa” adlı kitapta kaydedildiğine göre, bir kimse belli zamanda zinayı, adam öldürmeyi, zulmetmeyi Allah'ın haram kılmamasını te¬menni ederse kâfir olur. Yine bir kimse şarabın haram kılmamasını, Ramazan orucunun farz olmamasını temenni ederse kâfir olmaz.
Çünkü bunlar arasındaki fark şarap ilk şeriatlarda haram değildi; Ramazan'da, oruç tutmak da farz değildi. Bütün semavi kitaplarda bunlar üzerinde ittifak edilmemiştir. Fakat zina, haksız yere adam öldürmek, zulüm ve yetimin malım yemekse bütün kitaplarda haram kılınmıştır. Bütün şeriatlarda haram kılman bir şeyin helâl olması¬nı istemek küfürdür, fakat eski şeriatlarda helâl olan şeylerin tek¬rar helâl olmasını temenni etmekse küfür olmaz.” Bana göre ise bu fark aydınlanmış değildir. Çünkü ilâhî bir hükmün önce umumî ol¬ması, sonra da hususileşmesi arasında fark yoktur.
Yine bir kimse zina etmek, şarap içmek, faiz yemek ve oğlancı¬lık gibi haramlığı üzerinde ittifak edilmiş bir şeyin haram olduğunu inkâr eden, yahut bu hususta şüpheye düşen kimse, yahut küçük ve büyük günahların helâl olduğuna inansa kâfir olıır. Çünkü batıl bir inanca saplanmıştır. Ancak Mutezîle'ye göre küçük günahlarla bü¬yükleri arasındaki fark büyük günahlardan kaçınıldığı takdirde Al¬lah Teâlâ küçüklerini affeder. Ehl-i Sünnet vel-Cemaat'a göre ise küçük günahlar da Allah'a karşı işlenmiş birer kötülüktür. Büyük günahlardan tevbe edilse de bu günahlar günah olarak kalır. An¬cak Allah Teâlâ dilerse affeder.
“Tetimme” adlı kitapta şöyle deniliyor: Bir kimse bir şeyin ha¬ram olduğuna kesinlikle inandıktan sonra, bu işi yapmanın helâl ol¬duğunu söylerse kâfir olur. Yani onun inancı şeriata uygun ise kâ¬fir olur. Değilse kâfir olmaz. Yine bir kimse şarabın satılmasını ca¬iz görürse kâfir olur. Yani şarabın Müslümanlara satılmasını caiz görürse kâfir olur. Kâfirlere satılmasını caiz görmekte bir sakınca yoktur. Şarap ve haram olan maddeler için: “Mutlak mânada: “Al¬lah alışverişi helâl kıldı” denilemez. Çünkü bu kelimedeki elif lâm ahd içindir. Yani belli alışverişler mânasını ifade eder. Bu da şeria¬ta uygun alışveriş demektir. Çünkü bir müslüman için şarabın sa¬tılması ittifakla caiz değildir.”
Yine bir kimse haram olan bir işi helâl kabul ederse ve bu işin dinde haram olduğuna inanırsa, mesela mahremlerle evlenmek, şarap içmek, ölü eti yemek, kan yemek, domuz eti yemek gibi dinde haram oldukları zaruretle bilinen şeylerin helâl olduğuna inanırsa İmam Muhammed'den şaz olarak rivayet edilen bir rivayete göre, bu işleri helâl kabul etmeden bile yapsa kâfir olur.” Bu rivayet mah¬remleri ile evlenme günahını irtikap eden manasına hamledilmiştir. Çünkü durumun akışı diğer günahları helâl kabul etme mâna¬sına delâlet etmektedir. Doğruyu Allah bilir. “Tetimme” sahibi de¬miştir ki, bu tereddütlü durumda fetva şöyledir: Eğer bu işleri yapar¬ken helâl olduğuna inanırsa kâfir olur. Eğer helâl olduğuna inan¬madan yaparsa büyük günahtır.
“Fetâvâ-i Suğrâ”da şöyle deniliyor; “Kim şarap helâldir derse, kâfir olur. Yani bu sözü söyleyen Bedir Savaşına iştirak eden mücahidlerden de olsa hüküm böyledir.”
“El-Hulasa” adlı kitapta şöyle deniliyor. “El-Muhît”de kaydedildiği¬ne, göre: “Bir kimse önemsemiyerek Ramazan ayı için, bu uzun ay gel¬di, yahut bu ağır ay geldi derse; yahut Receb ayı girince Ramazan'a saygısızlık dolayısıyla Ramazan'a düştük, yahut Hayrat mevsimi gel¬di der de yaratılışı itibarıyla bu ayı çirkin görürse, şeriatın emretti¬ği sevgi hilafına kendisine ağır gelirse kâfir olur. Çünkü Hz. Pey¬gamber sallellahu aleyhi vesellem Ramazan ayı girince:
“Allah'ım! Receb ile Şâban'ı bize mübarek yap ve bizi Ramazana kavuştur?” buyurarak sevgi ve sevincini açıklardı.”
“Zahîriyye” fetvasında açıklandığına göre, bir kimse şeriatın faziletli saydığı ayları önemsemiyerek, yine bu aylara mı geldik, derse kâfir olur. Eğer bununla vücudunun rahatsızlığını ve çekeceği sı¬kıntıyı kasdederse o zaman kâfir olmaz. Yine Recep ayı girdiği za¬man: Bu ayın imtihanına yine girdik derse kâfir olur. Yine bir kim¬se: Bu oruç ne kadar çok, usandım, derse bu de küfürdür.”
“El-Muhît”de kaydedildiğine göre, bir kimse: “Bu taatların hep¬sini Allah bize azap yaptı, derse kâfir olur.” Çünkü Allah Teâlâ bu taatları âhirette bilâkis azaptan kurtulmak ve sevap vermek için emretmiştir. Yoksa Allah Teâlâ’nın kulların taatına ihtiyacı yoktur. Yine bir kimse tevil etmeksizin: “Allah Teâlâ bize bu emri farz kılmasa daha iyi olurdu, derse kâfir olur.”
“EI-Hulâsa” ve “el-Muhît”de kaydedildiğine göre şöyle denilmiştir; “Bir kimse küçük günah işlese, bir başkası kendisine: tevbe et, dese ve bu işi yapan ne yaptım ki tevbeye muhtaç olayım dese, yahut ne yaptım ki tevbe edeyim dese Ehl- i Sünnet vel- Cemaat kaidelerine göre kâfir olur. Mûtezile'ye göre ise kâfir olmaz.”
“Tetimme” adlı kitapta zikr edildiğin göre, bir kimse: “Allah di¬leyene kadar tevbe etmiyeceğim, dese ve Allah'ın dilemesini bir özür olarak ileri sürse kâfir olur. Çünkü Allah'a karşı isyan eden kişi, bu işi her ne kadar kaza ve kaderin tesiri altınca ise de kötülük ya¬parken kaza ve kaderi, Allah'ın dilemesini özür olarak ileri sürme¬si caiz değildir. Ancak tevbe ettikten sonra Allah'ın dilemesini ma¬zeret olarak ileri sürebiliriz.
“El-Muhit” ve “El-Hulâsa” adlı kitapta şöyle deniliyor. “Bir fasık kişiye: Sen Allah'a ve Allah'ın kullarına eziyet etmeğe devam ediyorsun, denilse ve o kimse de: Ben güzel yapıyorum, yahut ne gü¬zel yapıyorum, derse kâfir olur. Ancak bu sözü ile Hakka ve halka eziyet verecek bir iş yapmıyorum, dese kâfir olmaz. Allah'a isyan eden kişi: “Bu da bir yoldur, bir mezheptir, derse yine kâfir olur.”
“El-Muhît” adlı kitapta kaydedildiğine göre: “Bir kimse haram olan maldan bir fakire sadaka verse ve bu verdiği haram maldan dolayı sevap istese kâfir olur.” Burada biraz durmak gerekir. Zira yanında haram mal bulunan kimse bu malı fakirlere tasadduk et¬mekle emredilmiştir. Bu sebeple bu sadakasından dolayı sevap ka¬zanması gerekir. Çünkü bu malı Allah'a taat yolunda harcamış ve emrine uymuştur. Bu mesele sahibi belli olan haram mal için söylen¬miş olsa gerektir. Malın sahibini bildiği halde ona vermeyip gösteriş için başkalarına harcadığı husus içindir. Nitekim zamanımızdaki za¬limlerde bu gibi haller çoktur.”
“EI-Muhît” adlı kitapta kaydedildiğine göre, bu malı alan fakir onun haramdan olduğunu bilirse ve buna rağmen o kişiye duada bulunursa, malı veren kişi de âmin, derse kâfir olurlar.”
“Zahîriyye” fetvasında beyan edildiğine göre, bir kimse bir faki¬re haram mal verip bundan dolayı Allah'tan ecir isterse kâfir olur. Şayet alan fakir de haram olduğunu bildiği halde veren kişiye dua¬da bulunsa ve o da amin dese ikisi de kâfir olurlar. Çünkü dua ve amin ancak taatlar içindir, helâl mallar içindir; kötülükler için ve haramları kazanmak için değildir. Bu konuda düşünülürse maksat daha iyi anlaşılmış olur.
“EI-Hulâsa” adlı kitapta kaydedildiğine göre, bir kimse şeriata göre çirkin olan bir iş için güzel yaptım, iyi yaptım, derse kâfir olur. Yine bir kimse: Şarabın haramlığı Kur'anda sabit değildir, derse kâ¬fir olur. Çünkü bu söz Kur'an'a karşı gelmektir. “Tetimme” adlı ki¬tapta da “Kur'an'da şarabın haram olduğunu inkâr eden kişi kâfir¬dir. “EI-HuIâsa”da zikredildiğine göre, “Sarhoşluk veren içkiyi içme¬yen kimse müslüman değildir” diyen kimse kâfir olur. Sar¬hoşluk veren hurma suyunun sarhoşluk verecek sınıra kadar içilme¬sinin helâl olduğunu kabul eden kimse de kâfir olur. Az bir mikdarının içilmesinin helâl olduğunu söylemek ise böyle değildir. Bunu söyleyen kâfir olmaz. Çünkü ihtilaflıdır. Yine bir kimse hayız halin¬deki karısı ile cinsi münasebette bulunmanın helâl olduğunu kabul ederse kâfirdir. Yine karısına livatayı helâl kabul eden kimse de kâ¬fir olur. Suyûtî'nin “Ed-Dürrül-Mensür” adlı kitabında kaydedildiği¬ne göre, ihtiyaten bu kişinin küfrüne hükmetmemek gerekir. Yine “El-Muhit” adlı kitaptan: aybaşı halinde karısı ile cinsi münasebette bulunmanın helâl olduğunu kabul etmek küfürdür.”
“Tetimme” adlı kitapta kaydedildiğine göre, bir kimse babası¬nın karısı ile evlenmeyi caiz ve mubah görürse mürted olur. Yine bir kimse zulüm etmek ve yalan söylemek gibi haram işlerin haram olmamasını temenni ederse kâfir olur. Yine yağmurun hikmetini inkâr eden, yahut faydasını kabul etmeyen kimse de kâfir olur.
“Yine bir kimse yabancı bir kadını öptükten sonra: O bana he¬lâldir, derse kâfir olur. Yine doyduktan sonra da yemenin haram ol¬mamasını isteyen kişi de kâfir olur.”
“El-Cevahir” adlı kitaptan: “Bir kimseye, niçin zekât vermiyor¬sun? denilse ve buna karşılık: Bu cezayı vermem derse kâfir olur.” Yine kendisine zekât vermek farz olan bir kişiye: Bu vecibe hatırlatılsa ve: Bilmiyorum, dese kâfir olur.” Bu sözü reddetmek yolunda söylediği takdirde kâfir olur. Yine iki kimseden biri diğerine: Git, falancaya iyiliği emret, dese, buna karşılık o kimse: O adamın bana ne zararı var ki, yahut bana ne cefa etti ki ona emredeyim, dese kâ¬fir olur. Çünkü iyiliği emretmenin farz olmadığına inanmıştır. Ve iyiliği emredenin, şahsi bir düşmanlığı ve garazı bulunduğu kimse¬lerce yapıldığına inanmıştır.
“Zahirîyye” fetvasında açıklandığına göre, bir kimseye: İyiliği emretsene, denilse o da: O bana bir şey yapmadı ki, yahut onun ha¬na bir zararı olmadı ki, dese; yahut ben afiyeti seçtim, yahut ondan bana ne zarar var ki, dese kâfir olmaz.”
“Fetâvâ-i Suğrâ”dan: “Bir kimse eğer, ben bu işi yaparsam kâ¬fir olayım, yahut mecusî olayım, yahut hıristiyan olayım, derse ve o işi yaptığını da bilirse kâfir olur. Fudayli'ye söre ise karısı da ken¬disinden bain talakla boş olur. Yine bir kimse yaptığını bildiği hal¬de eğer bu iş

Hastalık, Ölüm Ve Kıyametle İlgili Küfür Sözleri.

Bir kimse: “Allah vardı, ondan evvel hiç bir şey yoktu; Allah var olacaktır, hiç bir şey olmayacaktır.” derse kâfir olur. Çünkü bu Cen¬net ve Cehennem'in fani olduğuna hükmetmektir. Cennet ve Cehen¬nem ise bakidirler. Çünkü Allah Teâlâ bunların ehli için Kur'an-ı Kerîm'de: “Ebedî olarak orada kalacaklardır.” buyuruyor.
Yine bir kimse, hastalıktan kurtulan biri için: Falanca ikinci de¬fa eşeği salıverdi; yahut: Ölen bir kimse için. “Ruhunu sana verdi; yahut onun ruhundan alınıp senin ruhuna eklendi, derse kâfir ol¬masından korkulur. Eğer buna inanırsa küfür olur. Çünkü Allah Teâlâ:
“Yaşayanların da ömrü eksilenlerin de ömrü kitapta yazılmiştır.” [580]
“Eceli geldiği zaman Allah hiç bir nefsi geri bırakmaz.” [581] buyu¬ruyor. Eğer böyle değilse Allah Teâlâ'nın sözünde haşa yalancı ol¬ması gerekir. Allah canını artırsın, derse bu söz hatadır, cahilliktir ve doğru yolda yürüyen âlimlerin mezhebi değildir. Ben derim ki: Yine “Allah ömrünü artırsın, Allah ömrünü uzatsın, Allah seni ibka etsin ve benzeri” sözler söylerse hüküm aynıdır. Yine bir kimse:
“Allah onun ruhunu noksanlaştırsın, senin ruhuna eklesin” derse hüküm aynıdır.
“Fetâvâ-i Kadıhan”dan: “Bir kimse: Falanca kendi kendine öl¬meyecek, belki öldürülecek, dese kâfir olmasından korkulur. Yine bir kimse; Ölü Allah'a lâyık idi, yahut lâyık değildi, derse kâfir olur. Yine bir kimse: Ölüm zamanından önce Allah onu öldürdü dese kâfir olur.”
“Oğlu ölen kimse: Onun ruhunu almak Allah'a yakışır, yahut yakışmaz, derse kâfir olur.”
Yine bir kimse falanca ruhunu bizim efendimize verdi, yahut falancaya verdi, yahut ruhunu ona bıraktı, derse; yahut bir ölü için: Allah'ın ona bizden daha çok ihtiyacı vardı, derse kâfir olur. Çünkü Allah'a her şey muhtaçtır, Allah ise hiç bir şeye muhtaç değildir.

Kıyamet Cennet Ve Cehennemle İlgili Küfür Sözleri.

Bil ki şüphesiz Kıyameti, Cennet ve Cehennemin varlığını inkâr eden, yahut Kıyametteki amellerin tartılmasını, sıratı, yahut hesabı, yahut insanlara verilecek amel defterlerini inkâr eden kişi kâfir olur. Çünkü bunlar Kitap Sünnet ve İcma-i Ümmetle sabittir. Bir kim¬se öldükten sonra dirilmeyi inkâr etse ittifakla kâfir olur.
Bir kimse zulmettiği kişiye: Kıyamette o izdihamlı zamanda be¬ni nereden bulacaksın, dese kâfir olur. Çünkü bu sözü ile Allah'ın yaratıklar üzerindeki gücünü inkâr etmiş olur.
Yine bir kimseye eğer hakkımı bugün vermezsen Kıyamet gü¬nünde fazlasıyla vereceksin, denilse o da buna karşılık: Kıyamet gü¬nüne varıncaya kadar çok zaman vardır. Kıyamete kalmaz, dese kâ¬fir olur. Çünkü Kıyametin vukuunu uzak görmüş olur. Eğer kendisi ile Kıyamet arasındaki zamanın uzunluğunu kasdederse kâfir olmaz.
Yine bir kimse alacaklısına: Paralarımı bu dünyada ver, zira Kı¬yamette para yoktur, bana ödeyemezsin. Borcuna karşılık iyiliklerin alınacaktır, dese o kişi de: Bana daha para ver de Kıyamette alırsın, yahut Kıyamette iste, yahut sen daha ver, ben sana toptan hepsini Kıyamette veririm, derse kâfir olur. Çünkü bu Hz. Peygamber'in bu konudaki hadisi ile alay etmek ve Kıyametin akibetinden korkma¬maktır.
Yine bir kimse: Bana bu dünyada buğday ver, Kıyamette arpa al, derse; yahut bunun aksini söylerse kâfir olur. Çünkü bu açıktan alay etmektir.
“Fetâvâ-i Suğrâ”da yahut “Felâvâ-i Kadihan”da şöyle deniliyor: Bir kimse: On dirhem borçlu bulunduğu kimseye, bana on daha ver. Kıyamette yirmi alırsın, dese kâfir olur. “Mahşerden bana ne” Mahşer'den korkmuyorum, Kıyametten korkmuyorum” dese yine kâfir olur.
“El-Hâvî”den: Bir kimse Âdemoğlu'ndan başka bütün yaratık¬lar Kıyamette mahşer meydanında toplanmayacaktır, dese kâfir olur. Çünkü hayvanlar arasında da kısas olacağı hadis-i şerif ile sa¬bittir. Hayvanlar birbirinden hakkını aldıktan sonra Allah Teâlâ: onlara: Toprak ol, diyecek ve toprak olacaklar. Bu esnada kâfirler: Keşke ben de toprak olaydım, diyecekler.
Yine bir kimse: Bana dünyadan ve dünya lezzetlerinden bir şey vermedikten sonra Allah beni niçin yarattı bilmiyorum, derse Ebû Hâmid'e göre kâfir olur. Çünkü insan dünyadan ve dünya lezzetle¬rinden bir şey almak için değil Allah Teâlâ'ya ibadet etmek için ya¬ratılmıştır. Bu sözü ile yaratılış gayesine itiraz etmiş ve Allah'ı tanı¬mamış oluyor, bu noktada ona karşı gelmiş bulunuyor. Bir kimse yi¬ne: Allah falancayı niçin yarattı anlamıyorum, dese kâfir olur.
“El-Cevahir” adlı kitaptan: Bir kimse: “Allah bana falanca ile Cennete gir dese girmem, derse kâfir olur.
“El-Hülâsa”dan: Bir kimse: “Falanca olmadan, yahut sen olma¬dan Allah bana Cennet verse girmem; yahut falanca ile birlikte Cennet'i dahi istemem; yahut Allah'a kavuşmayı isterim, fakat Cenne¬ti istemem, dese kâfir olur. Çünkü Allah'ın iradesine karşı gelmiş olur.
“Zahiriyye” adlı fetva kitabında kaydedildiğine göre, bir kimse Cennet'e sensiz girmem, yahut falanca ile Cennet'e girmem emredilse girmem, yahut Allah bana senden sebep, yahut bu işten sebep Cennet verse istemem, dese kâfir olur.
“El-Hulâsa” adlı kitaptan: Bir kimseye: âhirete nail olabilmen için dünyayı terket, denilse ve buna karşılık o kimse: peşini vereseyeye değişmem dese kâfir olur.
“Zahirîyye” adlı kitaptan: Âhirette istediği kadar olsun, esas dünyada ekmek gerekir, diyen kimse de kâfir olur. “EI-Muhît”adlı kitaptan: Bir kimse, seninle beraber Cehennem çukuruna kadar, yahut Cehennem kapısına kadar giderim, fakat içeri girmem derse kâ¬fir olur. Bu söz ile kafir olmayacağını da savunan ilim adamları var¬dır. Çünkü bundan maksat, küfürden başka seninle her kötülüğü iş¬lerim, demektir. Fakat seninle Cehennemin yoluna, yahut Cehenne¬me girerim, derse kâfir olur.
“Fetâvâ-ı Suğrâ”dan: Hastalığı şiddetlenince: Allah'ım, istersen beni mümin olarak, istersen kâfir olarak öldür, derse kâfir olur. Çün¬kü bu sözü söyleyen hasta nazarında küfür ile iman eşit duruma gelmiştir. Yine bir kimseye çeşitli musibetler ve belâlar gelince: Yâ Rabbi malımı aldın, sunu şunu aldın, yine ne yapıyorsun? Yahut ne yapmak istiyorsun? Yahut yapmadığın ne kaldı ki? ve benzeri söz¬ler sarfederse AbdülKerîm b. Muhammed bu kişinin kâfir olacağı cevabını vermiştir.
“El-Cevahir” adlı kitaptan: Bir kimse Allah Cehennemin üstün¬de, yahut Cehennem'den başka ne yapabilir? derse kâfir olur. Çün¬kü Allah'ın kudretini sadece Cehennem'e hasretmiştir.
Yine bir kimse bir âlim bir fakire sadaka verince Kıyamet gü¬nünde melekler davula tokmak vurur, yahut gökteki melekler davul çalar, derse kâfir olur. Çünkü bu söz ile gaybtan haber verdiğini id¬dia ediyor, melekler hakkında yalan konuşmuş oluyor ve âlimlerde alay etmiş oluyor.
“Ez-Zahîriyye” adlı kitaptan: Sihir yapanın sahir olduğu bilinir¬se öldürülür, tevbeye çağrılmaz ve sihiri bırakıyorum, sözü kabul edilmez. Belki sihirci olduğunu ikrar ederse kanı helâl olur. Yine sihirci olduğuna şahidlik edenler bulunursa öldürülmesi gerekir. Fa¬kat şu kadar zamandan beri sihir yapıyordum, ama şimdi bırak¬tım, derse bu kişiye dokunulmaz. Kâhin de sahir gibidir.
Bir müslümanın Kitap ehli zımmı ana babası bulunsa onları ki¬liseye götüremez. Çünkü onların kiliseye gitmeleri Allah'a karşı bir isyandır. Allah'a isyanda bulunan yerde kula itaat yoktur. Fakat ki¬liseye gitmiş bulunan ana -babasını evlerine getirmek ise mubahtır. Bunu yapmak caiz olur. Ve bu dönüşlerinin kiliseden son dönüşleri olması umulur. Allah'ın onları tevbe etmeye muvaffak kılması ümid edilir.
Her müslümanın küfürden Allah'a sığınması ve bu duayı sabah akşam okuması gerekir.
“Allahım! Şüphesiz bilerek bir şeyi ortak koşmaktan sana sığı¬nırım ve bilmeyerek yaptıklarımdan dolayı günahlarımın örtülmesi¬ni isterim. Şüphesiz sen gayba ait bilgileri ziyade bilensin.”
Bu ilâve bölüm, şerh etmek istediğimiz kitabın sonu tamamlayıcısıdır. Allah Teâlâ'dan dünyada ve âhirette afiyet dileriz, sonumu¬zu güzel yapmasını isteriz ve en yüksek makama ulaştırmasını, bu dünyada bizi korumasını ve kendine kavuşmayı nasib etmesini dile¬riz. Muhakkak Allah kullarına yardımcıdır ve kullarının dostudur.
İşin evvelinde de sonunda da Allah Teâlâ'ya hamd olsun. Açık ve gizli olarak Peygamber'i Muhammed Mustafa sallellahu aleyhi vesellem'e selâm olsun Allah Teâlâ “Âmin” diyen kullara rahmet etsin. Allahım, bu kitabın müellifini yazarını ana babasını okuyu¬cusunu, dinleyicisini mağfiret et, ey merhamet edenlerin en merha¬metlisi. Âmin.

[323] Yunus: 10/25.
[324] El-Bakara: 2/261.
[325] Eş-Şûra: 42/30.
[326] En-Nisa: 4/48.
[327] El-Hadîd: 57/29.
[328] Kaynağını bulamadım.
[329] Tirmizî, Kıyame 11; İbn-i Mace, Zühd /37.
[330] Muhammed: 47/19.
[331] Müddessir: 74/48.
[332] Sebe: 78/38.
[333] El-A'raf: 7/8-9.
[334] Enbiya. 21/47.
[335] Müminûn: 23/103.
[336] Nisa:4/145.
[337] Ğâfir: 40/46.
[338] El-Kehf: 18/105.
[339] Enbiya: 21/47.
[340] El-Isrâ: 17/14.
[341] İnşikak: 84/7-13.
[342] Müslim, Cennet /18; H. No: 2876.
[343] Zuhruf: 43/80.
[344] Buharî, Mezalim /10. 238
[345] Müslim, K. Bir/80.
[346] Kevser: 108/1.
[347] Kaynağını bulamadım.
[348] Müslim, K. Fezail, c. IV, s. 1793, H. No: 2292.
[349] Buharı, Reddul-halk, Bafa. 8; Müslim, İman 312.
[350] Kaynağını bulamadım.
[351] Necm: 53/14-15.
[352] Kaynağım bulamadım.
[353] Meryem: 19/71.
[354] Kaynağını bulamadım.
[355] Kaynağını bulamadım.
[356] Buhari, c. VII, s. 204, Rikak /52, Bu son rivayeti Buharî'de aynen zik¬redilmiştir.
[357] Kaynağını bulamadım.
[358] Ahmet b. Hanbel Müsnet c. s. 324.
[359] Kaynağını bulamadım.
[360] Enbiyâ: 2I/101.
[361] Buharî, Bed'ul-Halk; Müslim, Selam 28.
[362] Meryem: 19/72.
[363] Fâtır: 35/65.
[364] Nûr: 24/24.
[365] Fussılet: 41/20.
[366] Fussılet: 41/21.
[367] Âl-i İmran: 3/116.
[368] En'âm: 6/125.
[369] İsrâ: 17/65.
[370] Hicr: 15/42.
[371] El-Â'raf: 7/18.
[372] Buharî, Müslim; Ahmed b. Hambel, c. 1, s. 225.
[373] İbrahim: 14/27.
[374] Kaynağını bulamadım.
[375] Ğâfir: 40/46.
[376] Aynı.
[377] Secde: 32/21.
[378] Tâhâ: 20/124.
[379] Kaynağını bulamadım.
[380] Tirmisî, c. V, s. 640.
[381] A. Hanbel, Müsned, c. I, s. 63.
[382] Kaynağını bulamadım.
[383] Kaynağını bulamadım.
[384] Âl-i İmran: 3/169.
[385] Nûh: 71/25
[386] İsrâ: 17/85.
[387] El-A'raf: 7/54.
[388] El-Hac: 22/7.
[389] El-Kehf: 18/47.
[390] Tekvîr: 81/5.
[391] Rûm: 30/27.
[392] Enbiyâ: 21/104.
[393] Müminûn. 23/16.
[394] Sebe': 34/24.
[395] Câsiye: 45/25.
[396] Nebe': 78/17.
[397] Enbiyâ: 21/16.
[398] Duhan: 44/38-9.
[399] Alâk: 96/19.
[400] Kaynağını bulamadım.
[401] Rahman: 55/46.
[402] Nâziât: 79/40-41.
[403] Kâf: 50/16.
[404] El-Bakara: 2/152.
[405] El-İsrâ: 17/15.
[406] El-Bakara: 2/285.
[407] Aynı âyet.
[408] Et-Tevbe: 9/113.
[409] El-Kasas: 28/56.
[410] İbn-i Mace, c. I, s. 506, H. No; 589. 276
[411] Bu hadisi Buhari rivayet etti.
[412] İbn-i Mace, c. 1, s. 518, H. No: 1621.
[413] A. Hanbel, Müsned.
[414] Bu hadisi Fazailî rivayet etmiştir.
[415] Enbiyâ: 21/96.
[416] En’am: 6/159.
[417] Zuhruf: 43/61.
[418] En-Nisa: 4/159.
[419] Kaynağını bulamadım.
[420] Âl-i İmran: 3/81.
[421] Beyhâkî, Sünen
[422] El-Bakara: 2/253.
[423] El-İsrâ: 17/55
[424] Müslim, C.IV. S. 1782. No: 2278 Tirmizî.
[425] İbn-i Mace, Tirmizî, Ahmed b. Hanbel, Müsned.
[426] Hadid: 57/4.
[427] Kaf: 50/16.
[428] En'âm: 6/61.
[429] Şuara: 26/93-94.
[430] Taha: 20/5.

[431] Kaynağını bulamadım.
[432] El-Bakara: 2/186.
[433] El-Bakara: 2/115.
[434] Zariyat: 51/22.
[435] Kaynağını bulamadım.
[436] Şûra: 42/13.
[437] Ahzab: 33/7.
[438] Furkan: 25/1.
[439] Müslim, Buhari, Teyemmüm/1, Neseî, Gusul/26.
[440] Enbiya: 21/107.
[441] El-Kehf: 18/50.
[442] Hadid: 57/10.
[443] Müslim, F. Sahabe, 22.4. Ahmet b. Hanbel, I, s. 38.
[444] M. Mesabîh, c. III, s. 218.
[445] Tirmizi. c. V. s. 703, H. No: 3877.
[446] İbn-i Ebî Şeybe, Musannef.
[447] Haris b. Üsame. Müsned.
[448] İbn-i Asakir, Müsned.
[449] Kaynağını bulamadım
[450] Buhari, Müslim, c. IV, s. 1886, H. No. 2431.
[451] Taberanî, Müsned. İbn-i Mâce, c. I. s. 80; Mukaddime, H. No: 223.
[452] El-Hicr: 15/99.
[453] Kaynağını bulamadım.
[454] Buhari, Beytül-Halk, 17/7: Tirmizî, Edelep/44.
[455] Ez-Zümer: 39/60.
[456] En-Nahl: 16/61.
[457] Er-Ra’d: 13/39.
[458] El-En'am: 6/2.
[459] Furkân: 25/2.
[460] Kamer: 54/49.
[461] Müslim, c. IV, s. 2044, H. No: 2653
[462] Munafıkûn: 63/11.
[463] Âl-i İmran: 3/145.
[464] Müslim, c. IV, s. 2051, H. No: 2663.
[465] El-İsra: 17/85.
[466] Sâd: 37/72.
[467] Â'raf: 7/74.
[468] Müslim, c. IV, s. 2272, H. No: 2956.
[469] Müminûn: 23/55-56.
[470] Hûd: 11/6.
[471] El-Bakara: 2/3.
[472] Şûra: 42/52.
[473] El-İsra: 17/9.
[474] El-Hicr: 15/39.
[475] Tâhâ: 20/85.
[476] Kasas: 28/56
[477] Fussilet: 41/17.
[478] Hucurat: 49/17.
[479] Nisa:4/48.
[480] Kehf: 18/49.
[481] Nisa: 4/31.
[482] Nisa: 4/48.
[483] Hûd: 11/114.
[484] El-İsra: 17/24.
[485] Nûh: 71/28.
[486] El-Haşr: 59/10.
[487] Necm: 53/39.
[488] Müslim, c. III. s. 1255, H. No: 1631.
[489] Gâfir (Mümin): 40/60.
[490] Tirmizî, c. V. s. 337, Dahâya, 22/1521.
[491] Bu hadisi Ebû Davud ve Tirmizî rivayet et¬miştir.
[492] Er-Ra'd: 13/14.
[493] Ahmed b. Hanbel, c. II, s. 367.
[494] Lokman: 31/32.
[495] Ankebût: 29/65.
[496] Secde: 32/13.
[497] Rahman: 55/46-47
[498] Ahkâf: 46/31
[499] El-Bakara: 2/268.
[500] Fatır: 35/6.
[501] El-Enbiyâ: 21/79.
[502] Enbiya: 21/79.
[503] Ahzab: 33/38.
[504] El-Bakara: 2/260.
[505] Kaynağını bulamadım.
[506] Zariyat: 51/35-36.
[507] Zâriyât: 51/35.
[508] Âl-İmran: 3/85;
[509] Mâide: 5/3.
[510] Hucurât: 49/14.
[511] Buhari, c. I, Kitabu'l İmân.
[512] Kaynağını bulamadım.
[513] Buhari, Müslim, Mişkatul-Mesaluh, c. 1, s 10, H No:5
[514] Müslim, c. 1, s.106, K. No:178, K. İman, Nesaî, Hac/161.
[515] İbrahim: 14/10.
[516] Lokman: 31/5.
[517] Enfal: 8/4.
[518] Müslim, c. I, s. 218, H. No. 249, K. Tahare/1
[519] El-Kehf: 18/24.
[520] El-Feth: 48/7.
[521] Ebû Davud, c. II, s. 530, Sürme, 17. Buharı, c. VIII, s. 221, Kader/1.
[522] El-Bakara: 2/34.
[523] Kaynağını bulamadım.
[524] El-Bakara: 2/256.
[525] El-Bakara: 2/286.
[526] Aynı âyet.
[527] Muhammed: 47/19.
[528] Fetih: 48/29.
[529] Tâhâ: 20/14.
[530] Mücadele: 58/11.
[531] Buhari, Mişkatül-Mesabih, c. II, s. 494, H. No: 4432.
[532] El-Bakara: 2/102.
[533] Felak: 113/4.
[534] El-İnsan: 76/1.
[535] Yusuf: 12/87.
[536] A'raf:7/99.
[537] Neml: 27/65,
[538] Kaynağını bulamadım.
[539] Mâide: 5/79.
[540] Cin: 72/6.
[541] En’am: 6/128.
[542] Neml: 27/65.
[543] Bakara: 2/223.
[544] Et-Tevbe: 9/15.
[545] El-Bakara: 2/8.
[546] Şûra: 42/25.
[547] İbn-i Mace ve Beyhakî'den naklen Mişkâtül-Mesabîh, c. I, s. 725, H. No. 2363.
[548] Müslim, c. IV, s. 2170, H. No: 2817.
[549] En-Nahl: 16/32.
[550] Tirmizî, Ebû Davûd'dan naklen Mişkâtül-Mesabîh, c. III, s. 81, H. No:5598.
[551] Müddesir: 74/48.
[552] Maide: 5/5.
[553] Züzâl: 99/7.
[554] Zümer: 39/53.
[555] Zümer: 39/54.
[556] Sâd: 38/17.
[557] İsrâ: 17/25.
[558] Şûra: 42/25.
[559] Kaynağını bulamadım.
[560] En-Nisa: 4/18.
[561] Fussılet: 41/30.
[562] Buharı, Sahih.
[563] Et-Tevbe: 9/40.
[564] En'am: 6/68.
[565] İbn-i Mace, c. II, s. 1259, Buharı, c. I, s. 17, K. İman/19.
[566] Buhari ve Müslim.
[567] Mâide: 5/93.
[568] Gâfir (Mümin): 40/1-2-3.
[569] En-Nahl: 16/106.
[570] Et-Tarık: 86/13-14.
[571] Nebe: 78/20.
[572] Nebe: 78/34.
[573] Mutaffifîn: 83/3.
[574] Yusuf: 12/2
[575] Hicir: 15/33.
[576] Munafikun: 83/8.
[577] Et-Tevbe: 9/40.
[578] Bakara: 2/230
[579] Yunus: 10/88.
[580] Fatir: 35/11.
[581] Münafıkun: 63/11.